Skip to main content

Mo‘olelo Ali‘i

Hānaiakauatuahine

Hūī! Aloha mai nō kākou, e nā mamo ola a nā ali‘i o Hawai‘i nei. E maliu mai nō ko Keawe, ko Pi‘ilani, ko Kākuhihewa, ko Mano, me ko Kahelelani nō ho‘i, a pili ke ēwe i ka ‘iewe.

Eia he wahi haʻawina pili aliʻi i noi ʻia ma kahi papa ʻōlelo Hawaiʻi o ke kulanui o Hawaiʻi i Mānoa. Haku a hōʻili'ili ʻia kēia mau moʻolelo pōkole i ka hopena o ke kau mua o ke aʻo ʻana o kēia mau haumāna i ka 'ōlelo makuahine. Ma o kēia ʻano hana ʻo ka haʻi moʻolelo a me ka hana noiʻi i kanu paʻa ʻia ai ka hua—na ka ua Tuahine e hānai mai.*


HAWAIʻI

No Keawe

Na Lehua Kaʻuhane

He aliʻi kaulana ʻo Keawe o ka mokupuni ʻo Hawaiʻi. ʻO Keakealani ka inoa o kona makuahine. ʻO Kanaloakapulehu ka inoa o kona makuakāne. ʻO Keawe ka makuakāne o nā keiki he nui me nā wāhine like ʻole he nui. ʻO ia ke kupuna o nā kanaka he nui ma ka mokupuni ʻo Hawaiʻi. He mau keiki kaulana ʻo Keʻeaumoku a ʻo Kalaninuiʻīamamao. He aliʻi ʻo ia no nā moku ʻo Kona, ʻo Kohala, a ʻo Kaʻū. Makemake ʻo ia e huakaʻi. "Makaʻula ʻo Keawe ma Kauaʻi, ʻōhule ʻo Keawe ma Hawaiʻi." He ʻōlelo noʻeau kēia no Keawe. Ua kūkulu aʻe ʻo ia i ka Hale o Keawe i Hōnaunau ma Hawaiʻi. Aia ma loko o ka hale nā wailua o nā aliʻi. I ka make ʻana o Keawe, ua waiho ʻo ia i kona mau iwi ma ke kāʻai. "Hoʻi ʻo Keawe a kū i ke kāʻai." He ʻōlelo noʻeau kēia no Keawe. I kona make ʻana, ʻo Kalaninuiʻīamamao ke aliʻi o Kaʻū a ʻo Keʻeaumoku ke aliʻi o Kona a me Kohala.

No Kalaniʻōpuʻu

Na Māhie Atay

Aloha, ʻo Kalaniʻōpuʻu kēia. No Hawaiʻi mai ʻo ia. ʻO Kalaninuiʻīamamao kona makuakāne. ʻO Kamākaʻimoku kona makuahine. ʻO Kalola kāna wahine. Akā, ʻaʻole ʻo ia e mālama i kāna wahine. ʻO ia ka makuakāne a nā keiki kāne māhoe. He aliʻi akamai a ikaika ʻo ia. Ua kālua ʻo ia i ke kahuna ʻo Kaʻakau. Ua make ʻo Keaweʻōpala iā ia. Ma hope, ua noho aliʻi ʻo ia i Hawaiʻi i ka makahiki 1754. Puni ʻo ia i ke kaua. Ua hana ʻo ia i ke kaua i Maui, a ua make. Hoʻi aku ʻo ia i Kealakekua, akā ma hope aku hoʻi aku ʻo ia i Maui e kaua iā Kahekili. Mahalo!

No Kīwalaʻō

Na Scott Saito

ʻO Kīwalaʻō ke keiki a Kalaniʻōpuʻu. Ua lilo ʻo Kīwalaʻō i aliʻi nui ma o kona makuahine ʻo Kalola. ʻO Kamehameha kona hoahānau. Ua make aku ʻo Kalaniʻōpuʻu i ka makahiki 1792. Ua lawelawe aku ʻo Kamehameha i ka hoʻolewa. He mea hōʻino kēlā iā Kīwalaʻō. ʻO Kalaniʻōpuʻu ke aliʻi o Hawaiʻi. Ua hāʻawi aku ʻo ia i kona mau ʻāina iā Kīwalaʻō. Ua hāʻawi aku ʻo ia i ke kūlana noho aliʻi iā Kīwalaʻō. Ua hāʻawi aku ʻo ia iā Kūkāʻilimoku iā Kamehameha. Ua mahele aku ʻo Kīwalaʻō i ka moku i waena o nā ali'i. ʻAʻole ʻo Kamehameha i ʻae i ka mahele o ka ʻāina. ʻO Keōua ke kaikuaʻana o Kīwalaʻō. Ua pili mai ʻo Keōua i ka pūʻali koa o Kīwalaʻō. Ua kaua aku lāua iā Kamehameha. Ua make aku lāua iā Kamehameha. Ua pōkole ka noho aliʻi o Kīwalaʻō.

No Lonoikamakahiki

Na Keʻala ʻAnae-Onishi

ʻO Lonoikamakahiki kona inoa. He aliʻi ʻo ia i ka mokupuni ʻo Hawaiʻi. No Nāpoʻopoʻo mai ʻo ia i Kona i Hawaiʻi. Kaulana kona moʻokūʻauhau. ʻO kona mau mākua ʻo Keaweaʻumi a ʻo Haokalani. ʻO kona mau kūpuna kuakahi ʻo Liloa a ʻo ʻAkahiakuleana. Ua hānai aʻe ʻo Hauna a ʻo Loli iā ia; ʻo lāua nā kāula o kona makuakāne. I kona wā kamaliʻi, ua aʻo ʻia ka loina kaua a me ka loina hākōkō iā ia. A, ua aʻo ʻo ia i ka loina hoʻopaʻapaʻa maiā Kawaʻamaukele, ke kilo lani oʻo. Ua kōkua kēia mau kāne noʻeau iā ia e holopapa i kona mau hoa paio, a penei ke ʻano o Kamalālāwalu no Maui.

ʻO Kaikilaniwahinealiʻiopuna ka wahine a Lonoikamakahiki. Mai hoʻomake ʻo ia i kāna wahine me ka papamū i Kalaupapa i Molokaʻi. Ua lili ʻo Lonoikamakahiki no ka mea ua lohe ʻo ia i ka leo o ka ipo a kāna wahine. Ua hele mai ʻo ia i Oʻahu. Ua noho ʻo ia i Kailua me Kākuhihewa, ke aliʻi. Ua hoʻoholo malū ka ʻohana o Lonoikamakahiki e hoʻomake iā ia inā ua hoʻi mai ʻo ia i Hawaiʻi. Ua hele mai ʻo Kaikilani i Oʻahu e aʻo iā Lonoikamakahiki i ke kipi. Ua kala ʻo ia iā Kaikilani. A, ua hoʻi ʻo ia me ia i Hawaiʻi. Ua lanakila ʻo Lonoikamakahiki i nā kaua i laila a ua noho aupuni aʻe ʻo ia i ka mokupuni ʻo Hawaiʻi.

No Kōīhala

Na Jodee Inouye

ʻO Kōīhala ka inoa o ke aliʻi. He aliʻi maikaʻi ʻole ʻo ia. No Kaʻū mai ʻo ia. Ua holo aku ʻo ia e kipa iā Kona. Ua kauoha ʻo Kōīhala i nā kānaka e hoʻomākaukau i ka ʻai. Ua makemake ʻo ia i ka ʻai, a ua makemake ʻo ia e hui me lākou i Waiʻahukini. Kali nā kānaka, akā ua kāʻalo ke aliʻi iā Waiʻahukini. E holo ana ʻo Kōīhala i Kāʻilikiʻi. Ua lawe nā kānaka i ka ʻai i Kāʻilikiʻi. Akā, e holo ana ke aliʻi e hele i Kapuʻa. Eia hou, ua lawe nā kāne i ka ʻai i Kapuʻa. Ua holo mau ke aliʻi i Kaʻaluʻalu. Ua hele aku lākou i kēlā ʻaoʻao. Pōloli loa a māluhiluhi loa nā kānaka. Akā, ua noho ʻo Kōīhala i kona waʻa e nānā i nā kānaka. No laila, ua ʻai iho nā kāne i ka mea ʻai, a ua piha nā ʻumeke i ka pōhaku. Huhū loa ʻo Kōīhala, a ua hoe ʻo ia i Kaʻaluʻalu. ʻŌlelo nā kūpuna: "Kau ʻino ʻau waʻa o Kaʻaluʻalu." Ua holo aku ke aliʻi i nā kāne, a ua ʻōlelo ʻo ia, "E ʻai kākou!" "ʻAe," i ʻōlelo ai nā kānaka hana. A, ua hailuku lākou iā Kōīhala a make loa.

MAUI

No Kahekili

Na Kelly Foutz

He aliʻi ʻo Kahekili no Maui. Ua noho aliʻi ʻo ia ma hope o ka make ʻana o kona kaikuaʻana ʻo Kamehamehanui i ka makahiki 1775. He aliʻi mākaukau loa a mana ʻo ia ma ka wā o ka hoʻopili ʻana iā ʻEulopa. I Nowemapa i ka makahiki 1778, ua hōʻea ʻo Kāpena Kuke i Maui. Ua ʻike ʻo ia i nā kaua kūloko i waena o ko Hawaiʻi pae 'āina. Ua kaua ʻo Kahekili i Oʻahu i ka makahiki 1783. Ua lanakila aku ʻo ia ma luna o ke aliʻi ʻo Kahahana o Oʻahu. Ua hakakā aku ʻo Maui, a ʻo Oʻahu, a ʻo Kauaʻi i nā mokupuni ʻē aʻe. Ua loaʻa aku ʻo Oʻahu, ʻo Molokaʻi, a ʻo Lānaʻi iā ia. A laila, ua noho aliʻi kāna keiki kāne ʻo Kalanikūpule i Oʻahu; he aliʻi kona kaikaina ʻo Kaʻeo i Kauaʻi. ʻO kona ʻohana kēia: 'O kona kaikuahine ʻo Kalola. ʻO Kauwahine kāna wahine. ʻO nā keikikāne a lāua ʻo Kalanikūpule a ʻo Koalaukani. ʻO nā inoa o nā kaikamāhine a lāua ʻo Kaʻilikauoha a ʻo Kalola ʻelua. ʻO kāna wahine ʻē aʻe ʻo Kawaokaohele. ʻO Kelea ke kaikamahine a lāua. ʻO Waikīkī kona aupuni a i kona make ʻana i ka makahiki 1794.

No Liliha Kekuʻiapoiwa

Na Shari Onizuka

ʻO Liliha Kekuʻiapoiwa koʻu aliʻi. He aliʻi wahine ʻo Kekuʻiapoiwa. Ua hānau ʻia mai ʻo ia i ka makahiki 1746 i Maui. No ka ʻohana o nā aliʻi kiʻekiʻe mai ʻo ia i Maui a me Hawaiʻi. ʻO Kalola kona makuahine. ʻO Keōua kona makuakāne. ʻO Kīwalaʻō kona kaikunāne hapa a me kāna ipo. Ua male ʻo ia iā Kīwalaʻō a ua lilo ʻo ia i mōʻī wahine. Ua hānau ʻo ia i kāna keiki kāne ʻo Kamehameha me Keōuakupuapāikalaninui. Ua makemake ʻo ia e ʻai i ka ʻōnohi aliʻi, akā ua hāʻawi lākou i ka ʻōnohi manō iā ia. ʻO kēia ka hōʻailona o ke keiki kaua o nā aliʻi, he kipi. Ua hoʻolālā lākou e pepehi a make iā ia, akā ua hūnā ʻo ia i ke kamaiki i ke ana a ʻelima wale nō ona makahiki. Ua hānau ʻo ia i kāna kaikamahine ʻo Keōpūolani me Kīwalaʻō. ʻO kāna kaikamahine ʻo Keōpūolani ka wahine punahele a kāna keiki kāne ʻo Kamehameha. Ua make ʻo ia i ka makahiki 1815. Ua kanu ʻia kona mau iwi i Hawaiʻi.

OʻAHU

Ke Aliʻi Wahine Hope

Na Keānuenueokalani Williams

Ua hānau ʻia ʻo Lydia Kamakaʻeha Pākī ma Honolulu i ka makahiki 1838. ʻO Keohokālole kona makuahine a ʻo Kapaʻakea kona makuakāne. Ua hānai ʻia aku ʻo ia ma kona hānau ʻana. ʻO Abner Pākī kona makuakāne hānai. ʻO Konia ka wahine a Pākī. Ua aʻo ʻo ia ma ke kula aliʻi. Ua ʻōlelo poeko ʻo ia i ka ʻōlelo haole. He wahine akamai loa ʻo ia. Ma hope aku, ua make ʻo Kalākaua a ua piʻi ʻo Liliʻuokalani i ka noho aliʻi. ʻO Liliʻuokalani kona inoa aliʻi. Ua hoihoi loa nā haole iā Hawaiʻi. Ua ikaika a kūpaʻa ʻo Liliʻuokalani. ʻAʻole i makemake nā haole i nā manaʻo o Liliʻuokalani. Ua hoʻopaʻahao ʻia ʻo Liliʻuokalani ma ka hale aliʻi ʻo ʻIolani. Ma hope aku, ua pākuʻi ʻia ʻo Hawaiʻi iā ʻAmelika Hui Pū ʻIa. Ua kaumaha loa ʻo ia. Ua haku ʻo ia i ke mele ʻo "Aloha ʻOe." ʻO ke aliʻi hope loa ʻo Liliʻuokalani i nā mokupuni ʻo Hawaiʻi.

No Vikolia Kaʻiulani

Na Lisa Oliveira

Ua hānau ʻia ke kamāliʻi wahine ʻo Vikolia Kaʻiulani ma Hawaiʻi i ka lā 16 o ʻOkakopa, makahiki 1875. He hapa haole ʻo ia. ʻO ke kamāliʻi wahine ʻo Miriam Likelike kona makuahine. ʻO ia ke kaikuaʻana o Kalākaua a me Liliʻuokalani. ʻO Archibald Scott Cleghorn kona makuakāne. No Kekokia mai ʻo ia. Noho lākou i ʻĀinahau ma Waikīkī. Ua make kona makuahine i ka makahiki 1887. ʻŌlelo ʻo ia iā Kaʻiulani: "ʻAʻole ʻoe e lilo i mōʻī wahine." Ua hele ʻo Kaʻiulani i ke kula ma ʻEnelani i ka makahiki 1889. Noho ʻo ia i laila i ʻehā makahiki. I ka makahiki 1893, hoʻokāhuli ʻia ke aupuni Hawaiʻi. ʻAʻole ʻo Kaʻiulani ke kamāliʻi wahine. Hele ʻo ia i ʻAmelika e noi i ke kūʻokoʻa no Hawaiʻi. Hoʻohenehene ka poʻe ʻAmelika iā ia. Make ke kamāliʻi wahine ʻo Vikolia Kaʻiulani i ka makahiki 1899 i Hawaiʻi.

No Princess Miriam Kekauluohi Keahilapalapa Kapili Likelike

Na Kaʻohe Susa

ʻO Princess Miriam Kekauluohi Keahilapalapa Kapili Likelike kēia. Ua hānau ʻia ʻo ia i ka lā ʻumikumamākolu o Ianuali i ka makahiki 1851. ʻO ia ke kaikamahine a Kapaʻakea a ʻo Keohokālole. ʻO ia ka hele hope a David Kalākaua a ʻo Lydia Liliʻuokalani. Ua hānai ʻia ʻo ia i Kona i Hawaiʻi a i kona makahiki ʻeono. Ua hoʻi mai ʻo ia i Honolulu, a ua noho kuleana ʻo ia i ka Roman Catholic Sisters. Ua male ʻo Princess Likelike iā Archibald Scott Cleghorn i ka lā iwakāluakumamālua o Kepakemapa i ka makahiki 1870. He haole ʻo ia. Ua hele mai ʻo Cleghorn i Hawaiʻi ma hope o ka nohona i Aotearoa. Ma hope o kā lāua male ʻana, ua kipa aku lāua iā Auckland, Sydney, a me Melbourne. I ka lā ʻumikumamāono o ʻOkakopa i ka makahiki 1875, ua hānau ʻia ʻo Princess Victoria Kaʻiulani, kā lāua kaikamahine. Ua alakaʻi ʻo Princess Likelike a ʻo Princess Liliʻuokalani i ka hoʻokūkū hoʻālohaloha i ke mele. ʻO "ʻĀinahau" ke mele kaulana loa a Likelike, no ko lāua hale noho i Waikīkī. Ua kākoʻo ʻo ia i nā ʻaha a me nā kapalō hīmeni he nui i Honolulu. Koʻikoʻi ʻo Princess Likelike i ka hoʻomōhala a me ka hoʻomau i ke mele Hawaiʻi. I ka makahiki 1878, ua hoʻonoho ʻia ʻo ia ke kiaʻāina o Hawaiʻi. Ua kaulana loa ʻo ia a ua kipa ʻo ia i nā mokupuni. Ua make ʻo Princess Likelike i ka lā ʻelua o Pepeluali i ka makahiki 1887, i kona makahiki kanakolukūmāono.

KAUAʻI

No Kawelo

Na Ashley Kawaihalau

ʻO Kawelo kēia. No Kauaʻi mai ʻo ia. ʻO kona one hānau ʻo Hanamaulu. ʻO ia ke keiki kāne ʻekolu a Maʻihuna a ʻo Malaiakalani. Ua hānai kona mau tūtū iā ia. Ua noho ʻo ia i Wailua ma Kauaʻi, a i Waikīkī ma Oʻahu. ʻO Kānewahineikiaoha kāna wahine. No Oʻahu mai ʻo ia. He kāne nui ʻo Kawelo, a ʻai nui ʻo ia. Ua hopu ʻo ia i ka iʻa kupua nui. ʻO Uhumākaʻikaʻi ka inoa o ka iʻa. Ua kauō ka iʻa iā ia i Niʻihau a Kauaʻi, a hoʻi i Oʻahu, a pakele ʻo ia. Mākaukau ʻo ia i ka lāʻau kaua a me ka ihe. Ua hoʻi ʻo ia i Kauaʻi e hakakā i ke aliʻi kaulike ʻole. ʻO ʻAikanaka ke aliʻi. Ma hope aku, kipi ʻo ʻAikanaka, Kaelena, a me nā kākoʻo e kūʻē iā Kawelo, akā luku ʻo ia iā lākou. ʻO ia ke aliʻi o Kauaʻi, a ua aloha ʻia ʻo ia e nā kanaka a pau.

KAHIKI

No Moʻikeha

Na Tiani Kajiwara

ʻO Moʻikeha ka inoa o ke aliʻi nui. No Moaʻulanuiākea, Tahiti mai ʻo ia a me kāna wahine. ʻO Laʻamaikahiki ka inoa o kāna keiki kāne. Ua hoʻohihi ʻo Moʻikeha iā Luʻukia. ʻO ia ka wahine a ʻOlopana, ke kaikuaʻana o Moʻikeha. Ma hope iho, ua male ʻo Moʻikeha a me Luʻukia. Aloha nui ʻo Moʻikeha iā ia. He kāne lawehala ʻo Mua. Ua kūlia ʻo ia e moku ka piko o Luʻukia a me Moʻikeha no ka mea ua huāhuā ʻo ia. Ma hope iho, ua hana ʻino ʻo Laʻa iā Moʻikeha. Me ka puʻuwai kaumaha, ua hele aku ʻo Moʻikeha mai Tahiti me kona ʻohana. Pae lākou ma nā mokupuni a pau o Hawaiʻi. Ua makemake nui ʻo Moʻikeha i ka mokupuni ʻo Kauaʻi, no laila ua noho ʻo ia ma Kauaʻi. Ua male ʻo ia i ʻelua aliʻi wahine. He mau tita lāua. He aliʻi ʻo ia no Kauaʻi. Noho ʻo ia i Wailua a me Waimea. ʻO ia ka makuakāne a ʻelima keiki kāne.


The ali‘i biographies recorded above are the product of an end-of-the-semester assignment given to the students of a Hawaiian 101 class at the University of Hawai‘i at Mānoa. Their instructor wrote the introduction that appears at the top of this piece; her concluding sentence, in loose translation, reads: "It is through activities of this sort—the acts of noi'i (knowledge seeking) and ha‘i mo‘olelo (story/history telling)—that the seed is firmly planted; it is the Rain Tuahine of Mānoa that will nourish this seed." It is for this reason that we have given these 11 authors the collective name Hānai-a-ka-ua-tuahine, Nourished-by-the-Rain-Tuahine.