He Kaao no Pikoiakaalala: ke Keiki Akamai i ka Pana - Helu 9

S. M. Kaui
February 1866

He ka‘ao kēia no Pīkoiakaʻalalā, ke keiki akamai ho‘i i ka pana ‘iole. Ua pa‘i ‘ia ia mo‘olelo ma Ka Nupepa Kuokoa mai ka lā 10 o Pepeluali i ka makahiki 1866. He mo‘olelo puka pule nō ia mai ka lā 16 o Kēkēmapa a hiki i ka lā 10 o Malaki i ka makahiki 1866. ‘O S. M. Kaui ka mea nāna i kākau i kēia mo‘olelo. He mau mana ko ia ka‘ao a he lei nō ho‘i ia na ke kūpuna kākou i wili ma ke ao nei. E nanea pū kākou i ke ‘ala onaona o ia lei.

Ia Pikoiakaalala e hoopaapaa ana me na kamaaina o Leapuki, a hai aku la kekahi kanaka kamaaina ia olelo imua o kekahi keiki alii oia wahi, oia o Hoiu; e lohe ae la o Hoiu no ka hoopaapaa o ke keiki malihini me na kamaaina, hele mai la ia a hiki i Puumanawalea, kahi hoi a ka aha hoopaapaa e ku pinai ana, hookowa iaʻe la ka aha, i komo lea’ku ka mea hanohano. A hiki o Hoiu ma ke alo o Pikoiakaalala, ninau aku la ia, (Hoiu) "O oe no anei ke keiki nana i olelo ae nei i ka iole nui kuahinahina?" "Ae, owau no," wahi a Pikoiakaalala. "Aia i hea?" wahi a ke keiki alii; "Aia no hoi ke moe mai la iwaena o kela pali la, mai luna ae la ka iho anaʻe la i ka wa a makou e hoopaapaa ana, a no ka maona o ua iole la, moe iho la iwaena o ka pali."

Ma keia olelo a Pikoiakaalala no kana mea i ike ai, pane mai la ke keiki alii me ke okalakala kunahihi ano huhu, "nohea mai oe e na keiki wahahee, o kau ike ana’ku la, he iole ko ia pali? Owau ke keiki kamaaina o nei wahi, aole nae au i ike he iole nui kuahinahina, ua hele hoi a wili na niho ma ke kua, he iole liilii wale no nae; a oia ka mea nana e ai ka uala o uka o Panau." Alaila, pane aku la o Pikoiakaalala, "Ua kuhihewa oukou na ka iole liilii i aihue ka ai, aole, na kela iole nui no e moe mai la iwaena o ka pali la, nana no i aihue ka ai o Panau; a no ka maona i ka ai e moe mai la." "He wahahee," wahi a ke keiki kamaaina. "Ina he iole io kau e olelo mai nei, a he aha kou kumu pili?" "He mau iwi no ko kamahele kumu a mau no hoi i kou mau iwi," wahi a Pikoiakaalala. "He mau iwi no paha kou ko ke keiki malihini wahahee, he puaa nui ka ke keiki kamaaina," wahi a Hoiu.

A no ka pololi no o na hoa hele, nolaila, pane aku la o Pikoiakaalala, "Aole e make pono koʻu mau iwi ia wahi puaa wale iho no, aia he mau umeke poi, a he mau imu uala, a he ilio, he ia, alaila, pili pono ana hoi paha i koʻu mau iwi." "Ua mau," wahi a Hoiu.

A pau ka pili ana, alaila, olelo aku la o Pikoiakaalala ia Hoiu penei: "I eha ou kanaka, a i eha hoi oʻu kanaka, a i pana au i ka iole, alaila, o ka manawa ia e holo ai o na kanaka e nana i ka iole, eia nae, e pana ana au i ka iole, aole e ku ma ke kino, e ku ana kuu pua ma ka nuku." A no keia olelo a Pikoiakaalala e ku ana ka iole ma ka nuku, ia wa i ulu nui mai ai ke keiki Hoiu, me ka hoole mai, "Aohe iole, a ina he iole io, alaila, aole e ku ma ka nuku; a ina hoi e ku ma ka nuku o ku iole nui au e wahahee mai nei ea, alaila, o koʻu mau kanaka he umi, a me aʻu hoi, (Hoiu) e pau makou i ke kalua ia i ka imu, a o na waiwai i pili mua ia, na oukou no ia, aka hoi, ina he iole liilii, a ua ku ia oe ma ke kino, e pau hoi kou mau kanaka he umi a me oe pu i ke kalua ia i ka imu," pela wahi a Hoiu. Alaila, pane hou mai la o Pikoiakaalala, "E ku ana no ka iole nui ma ka nuku, aole nae e make koke iho i ilaila, e holo ahai ana kela i kuu pua a make aku i kahakai." A no ia olelo ana a Pikoiakaalala, hoolale koke ae la o Hoiu i kona poe kanaka e hoa i ka imu.
         
A hoa ia ka imu, alaila, lalau ae la o Pikoiakaalala i kana pua i ka puolo; a kena ae la oia i ka poe kanaka i oleloia e holo e mamua o kona pana ana. A i na kanaka i hiki ai ma ke kumu o ka pali o Holei, ia wa, hookuu aku la o Pikoiakaalala i kana pua, oia kau-aheahe no ia a ku ana ka iole, ike aku la na kanaka hahai i hiki muaʻi i ka holo ana mai a ua iole nei, aole no hoi o ka nui o kana mai, e paa ana no ka pua ma ka nuku e like me ka mea i oleloia e Pikoiakaalala. I ka iole e holo mai ana, makau aku la ka poe makai, a emi hope mai la lakou, a no ka holo loa ana o ka iole ma kai, alualu aku la ka poe hahai mahope o ka iole; a i ea aku ua poe la, e waiho mai ana ua iole la, o ka inoa o ka iole, o Apua, nona kela olelo ana, "ma ka iole i Apua," e paa ana no ka pua ma ka nuku; a ike iho la lakou i ka iole nui launa ole, ua hele a kuahina, a wili no hoi ka niho ma ke kua; a hoi mai la ka poe hoike i oleloia. A hiki ana lakou imua o ka aha i Puumanawalea, ninau ia mai la lakou, "Pehea ka oukou mea i ike ai?" Hahai mai la lakou e like me ka lakou mea i ike ai no ka iole; a ua like no me ka Pikoiakaalala mea i olelo ai, aohe he kue iki. A lilo iho la ka olelo a Pikoiakaalala i olelo oiaio, a hooko koke ia iho la ka pili mua, a me ka pili hope, o ka pili mua, he ai, he puaa, he ia, a o ka pili hope hoi, o Hoiu me kona poe kanaka he umi, ulua aku la a loko o ka imu, pau lakou i ka make. A o Hoiu, aia no kela wahi ma kai o Leapuki, ke waiho la a hiki i keia la, na ko laila poe e hai mai i ka oiaio.
         
A moa hoi na waiwai i eo ia lakou, paina iho la lakou a pau ka paina ana, hoeu ae la lakou e hele, oiai e hoi aku ana ka la e pee ma ke kua’ku o Maunaloa, a e kau mai ana na ao malumalu maluna o ka pali o Holei; a o ko lakou hele aku la no ia, ia lakou e hele akahele ana, haupu mai la ka manao kauoha a kana aliiwahine, oia hoi o Keakalaulani, ina paha pela wale no lakou e hele akahele ai, pau e na la i haiia mai ai iaia, e aho paha e hele mama ka pono; a no ia manao maikai i loaa iaia, nolaila, pane aku la ia i kona mau hoa hele, "E aho e holo mama kakou a moe iluna o Kau," "Aole paha kakou e hiki i Kau poeleele e," wahi a na hoa hele. Pane mai o Pikoiakaalala, "Ka inoa no hoi i ao oukou i ka mama i ke kukini na Keawenuiaumi no ka mama hoi, a he aha hoi ko kakou mea e hiki ole ai i Kau i keia ahiahi? Ka inoa naʻu e hopo na ka mea i ao ole i ke kukini, he pana kaʻu mea i ao ai," "Oia hoi ha, e holo kakou," wahi a na hoa hele, o ka holo nui aku la no ia a hala o Apua, a hala mai o Kukalaula, a hiki ana lakou nei i Punaluu, i ka wa a ka noe o ka po i uhi mai ai i kona mau eheu; a ia lakou i hiki aku ai i Punaluu, e noho ana ilaila o Kohaikalani ke alii o Kau. Hele aku la na kukini a Keawenuiaumi, na hoa hele hoi o Pikoiakaalala imua o Kohaikalani; a olelo aku la lakou penei," I kauoha mai o Keawenuiaumi ia makou ke hiki i Kau nei i ou la, e hai aku ia oe i ka hunona ana, ei ae me makou, o ke kane hoi a ke aliiwahine opio," "Auhea?" wahi a Kohaikalani, aia no i waho o kahua," kena koke mai la o Kohaikalani, "Kii ia’ku ke kane a ke alii a hoihoi mai i ka hale nei, eia ka hale," o ke kii aku la no ia o ke kahu o Kohaikalani a ka lima o Pikoiakaalala; a o ke komo aku la no hoi ia iloko o ka hale, me na hoa hele ona, a ike ae la o Kohaikala me Pikoiakaalala ka malihini, ke kane hoi a ke aliiwahine, ka Haku hoi o lakou.
           
Hoomakaukau ia no hoi na mea ai a na malihini, e like me ka mea mau. A pau ka paina ana, moe nui lakou ilaila, a ia Pikoiakaalala no ke ao, o ke ala ae la no ia a hoala aku la i kona mau hoa hele e ala, "ina kakou," wahi a Pikoiakaalala. Ala like ae la lakou, paina iho la ke kakahiaka, a pau ka paina ana, ninau mai ia o Kohaikalani, "E hele ana ka huakai a ka hunona a kuu Haku i hea?" "I ka makaikai," wahi a Pikoiakaalala. "E aho maluna o ka waa ke hele, a ina e hele mauka, he nui loa ka luhi, no ke ino a no ka lohi no hoi ke hele mauka."
           
Ua maikai hoi ia olelo a Kohaikalani i ko Pikoiakaalala manao. Ae aku ia ia ma ka waa, "Ae, ma ka waa io makou, ua ike mai nei au, ia makou i hele mai nei ma kai o Puna, he oi no hoi ka loihi. Ina paha e ike e ia la ke ino a me ka loa o keia moku o Hawaii nei, i na no hoi ua kau no makou ma na waa o Keawenuiaumi," alaila, pane mai la o Kohaikalani, "Ua like no oia mau waa me nei mau waa, no ka mea, nona wale no na mea a pau e waiho mai nei iaʻu, a he malama waiwai au," o ka hoomakaukau ia mai la no ia o na waa a paa, a panee ia a lana ana i ke kai, ee ae la no hoi na hoe waa o ua mau waa nei, a ee pu ae la no hoi me Pikoiakaalala a me kona mau hoa hele no hoi he umi, a o ka holo nui aku la no ia a pae i Kaalualu, o ke kumu o ko lakou pae ana, no ka poina ana o ka wai i na hoe waa, no ka wikiwiki loa o ka holo.
         
Ia lakou i pae ai i Kaalualu, ninau ae la o Pikoiakaalala, "Auhea ka wai o keia wahi ?" "Aohe wai, he wai kai wale no ko keia wahi," wahi a na hoa hele me na hoe waa ona. "A i hea la auanei ko kakou wai e loaaʻi?" wahi a Pikoiakaalala, "I hea hoi, o kahi aku la noia o ka wai maoli o hope aku la," wahi a na hoe waa. "Aohe wai o keia uka aku, he panoa wale no i ka la," a no ko lakou hoole nui mai i ka wai, nana aku la o Pikoiakaalala iuka, a ike aku la i ka paa mai a ka ohu iluna aku o Waiohinu, olelo aku la ia i na hoe waa ona, "Aia no hoi ha ka wai iuka o kela ahua e kau mai la ka ohu iluna pono la," "Aohe he wai o ia wahi," wahi a na hoe waa. Ia wa, kena ae la o Pikoiakaalala i kekahi mau kukini mama ona, e holo i ka wai, me kekahi mau kamaaina pu kekahi elua, aha ka poe i pii i ka wai.
         
I ka poe pii wai e pii ana me na hue wai, ua pii no lakou me ka hoomaloka, mamua ae nae o ko lakou pii ana, ua olelo mua aku la o Pikoiakaalala, "Ina e hiki oukou i kela ahua e kau mai la la ea, e kali oukou ilaila, a ike oukou i kahi a kuu pua i ku aku ai, alaila, hele aku oukou ilaila, a ike oukou i ka wai, e ukuhi oukou i na hue wai a piha, a i hoi mai oukou, e hoihoi pu mai me kuu pua," "Ae," wahi a ka poe pii wai. A hiki ua poe nei i kahi i kuhikuhi ia ia lakou, ia lakou no a hiki, maalo ana ka pua ma ko lakou alo, a ike aku la lakou i ke kolili o ke kumu o ka pua ma kahi umalu pali, i hele aku ka hana, e paa ana ka pua i ka pohaku me ka lepo, i huki mai ka hana o ua poe la i ka pua, e huai mai ana ka mapuna o ka wai. O ka ukuhi nui iho la no ia i na hue wai a lakou a pau i ka piha, a hoi nui aku la, me ka paa pu ana’ku me ka pua.
         
A hiki no hoi lakou i kai o Kaalualu, a hai aku la e like me ka lakou mea i ike ai, no ka loaa ana o ka wai. Aia no kela wai ma uka iki aku o Waiohinu, o ka loa oia wahi i loaa ai ka wai mai Kaalualu aku, he 6 1/2 mile, a mai Waiohinu aku a kahi o ka wai, 1 1/2 mile paha; a o ka inoa o ua wai nei, o Waiakapuna. A o ka wai mau ia o ia kaona e noho la i keia wa, mai mau ka nele o ia wahi i ka wai ole a hiki paha i keia wa, ina aole o Pikoiakaalala.
         
A loaa hoi ka wai o lakou, panee no hoi na waa no ka holo, a ina hoe waa e liuliu ana, o Pikoiakaalala hoi, iaia e ku ana ma kikepa o ka waa, a ee ae iluna, hiki mai ana kekahi kukini mai a Keawenuiaumi mai, i hoouna ia mai e hele e imi i kahi e loaaʻi o Pikoiakaalala, a e hai aku ia ia i kahi e hui ai laua, (o Keawenuiaumi me Pikoiakaalala) no ka mea, e hoi ana o Keawenuiaumi i Waipio me kana kaikamahine pu, Keakalaulani, no ka manao o Keawenuiaumi, o hala loa ka hunona mauka o Hamakua, aole la e iho ma Waipio, no ka mea, he hele wawae wale no ko ka hunona hele ana, aole hoi i ike ia e he waa, eia ka ua loaa ka waa. A pau ka olelo ana a ke kukini (elele) a Keawenuiaumi imua o Pikoiakaalala, hoi no hoi ia i Hilo, a holo no hoi o Pikoiakaalala ma.
         
[E waiho iki iho kakou i ka olelo ana no ke keiki puukani o Kauai, a e kamailio ae hoi kakou no Keawenuiaumi, no kona hoi ana i Waipio.]
         
A hiki aku la kahi kukini i ke alii la, ninau mai la o Keawenuiaumi, "Ua loaa aku nei no nae paha o Pikoiakaalala ia oe?" "Ae," wahi a ke kukini, a hahai pu aku la no ke kukini no na mea a pau ana i olelo ai ia Pikoiakaalala, e like me ka mea i kauoha ia iaia. A pau na olelo a ke kukini, hoomakaukau na waa o ke alii Keawenuiaumi no ka hoi i Waipio. A o ka holo aku la no ia o ke alii, oia a me kana kamalei Keakalaulani; a pae na waa i Waipio.
         
A ia Keawenuiaumi ma i noho iho ai i Waipio, a hiki i na po io Kane, oia na po kapu o ke alii, ma ia po i inu awa ai o Keawenuiaumi; a o ko ke akua po kapu no hoi ia. Ma ia inu ana a Keawenuiaumi i ka awa, a ona no hoi, a waiho aku la i ka ona a ka awa.
         
He mea mau no hoi i ke akua ke pahi i ka pu no na po kapu; a o ke puhi ia mai la no ia o ka pu i ka pili o ke ahiahi, o ka inoa oia pu, o Kulu-e, aole no hoi i hia-a o Keawenuiaumi ia wahi pu, a i ke kulu hana o ke aumoe, kani mai ana o Kihapu, ia Kihapu i kani ai, he mea e ka haalulu o na pali o Waipio, ke hele la ke-o ilalo i na hale, a na ia kani nui i hapai ae i ke poo o Keawenuiaumi mai ka ulunaʻe. Ia ia i puoho ae ai, o ka luai aku la no ia, a no ka luai ana o ke alii, he oi loa kona minamina i kona ona awa, me ka ukiuki nui hoi i ke kani a Kihapu, a me ka poe nana e puhi, nolaila, olelo ae la o Keawenuiaumi i kana kamalei Keakalaulani, "Ina hoi aole i loaa mua kau kane, i na la ua hoohiki hou aku au ia oe."

(Aole i pau.)