Skip to main content

He Kaao no Pikoiakaalala: ke Keiki Akamai i ka Pana - Helu 2

S. M. Kaui
December 1865

He ka‘ao kēia no Pīkoiakaʻalalā, ke keiki akamai ho‘i i ka pana ‘iole. Ua pa‘i ‘ia ia mo‘olelo ma Ka Nupepa Kuokoa mai ka lā 16 o Kēkēmapa i ka makahiki 1865, a hiki i ka lā 10 o Malaki i ka makahiki 1866. Ua paʻi ʻia ia ʻakikala ma lalo iho nei ma ka lā 23 o Kēkēmapa i ka makahiki 1865. ‘O S. M. Kaui ka mea nāna i kākau i kēia mo‘olelo. He mau mana ko ia ka‘ao a he lei nō ho‘i ia na ke kūpuna i wili no kākou ma ke ao nei. E nanea pū kākou i ke ‘ala onaona o ia lei.


“E Mainele e! A o ka hoi i pana ia’ku ka Iole, aia i ka lau o ka aweoweo, e ai ana i ka hua, ua huna iho la nae i ke kino, a o ka umiumi wale no kaʻu i ike aku la, pana ia’ku hoi e Mainele.”

Alaila, nana’ku la o Mainele ma ke kumu aweoweo, kahi hoi a Pikoiakaalala i kuhikuhi aku ai, oi nana wale mai ke kumu a ka welau, aole he wahi mea a ike iki aku. A o ka poe no hoi a pau e ku pu-a pu ana kekahi e nana pu ana, aole no he ike aku o lakou i ka Iole, a me ka umiumi la hoi, he ole loa no he ike aku o lakou.

Pane hou aku no o Pikoiakaalala, “E Mainele e! Pana ia’ku hoi ka umiumi o ka Iole; a i eo mai no hoi ia oe ka puni ai eo a kaua, he nani eo ana no ia o oukou mai la no kai pana mai la, aole hoi maua i ku aku imua o ka Aha e panaʻi.” Alaila, pane mai la o Mainele, “Aohe Iole, o Mainele ike au, a no hea hoi oe e na wahi keiki wahahee; o kau ike anaʻe la i ka umiumi o ka Iole?”

[A ma keia wahi e ike ai kakou i ka pili pau ana mai o Mainele i na waiwai a pau i eo ai iaia o ke Alii Wahine, (Kahamaluihi) olelo mai la o Mainele penei: “Auhea oe e ke keiki, o oe wale no koe, eia nae kaʻu ia oe, ina e pana oe a ku ka Iole ma ka umiumi, alaila, o na waiwai a pau a Kahamaluihi i pau i ke eo iaʻu mamua, alaila, e eo no au ia oe; aka hoi, ina aole e ku kau Iole ma ka umiumi, alaila, e eo ana no iaʻu ka pili mua a me ka pili hope.”

A maopopo lea mai la ka pili ana a Mainele, alaila, pane aku la o Pikoiakaalala, “A mau ka pili a kaua la?” “Ua mau,” wahi a Mainele. “E nai wale mai no paha oe i keia ai aole e pai ia oe.” (Oia na Iole he umikumamaha)

Alaila, lalau ae la ia i kana Kikoo, a me kana Pua iloko o ka puolo i hai ia ma ka Helu mua. [A ma keia wahi hoi, e ike iho ai kakou i ke ano e anaʻe o ke Kikoo a me ka Pua a ke keiki akamai i ka Pana Iole.] I kona huki ana i kana Kikoo, o ka panee aku la no ia i ka loa, a puka ana na poo o ke Kikoo ma waho o ka pu-a Aha kanaka; a olelo aku la ia ia Kahamaluihi ke Alii Wahine, “Eia ke Kikoo e waiwai ai.” A kukulu iho la ia i ka pua mawaena-konu o ka kaula; a lena mai la ia i kana Kakaka, a e like me ke emi ana o ke kaula, a pio ae la ke Kikoo, pela no hoi i panee aku ai kana Pua i ka loa. He mea e hoi ka mahalo o ka Aha, no ke ano e o ke Kikoo a me ka Pua a kahi keiki; a o ke kahu wahine hoi o ke Alii Wahine Kahamaluihi, ua nana pono loa kona mau maka i ke keiki, me ka hoopaa naau i na ano a pau o Pikoiakaalala.

A malo lea ae la kana Kikoo, alaila, hookau pono aku la ia i ka maka o kana Pua ma kahi ana i kuhikuhi aku ai ia Mainele, i ke kumu o ka aweoweo. A heluhelu aku la ia ma ke mele, penei no ia.

“Aia la aia la o Pikoiakaalala,

O Alala no ka makuakane,

O Koukou no ka makuahine,

Hanau o Kikoookalani,

O Kikoookahonua,

O Kikoookamauna,

O Kikoookamoana,

O Kikoookapo,

O Kikoookeao,

O Kapunanui,

O Kapunaiki,

O Ke-i,

O Kehamau,

Hamau,

Aia ka ua Iole.

O ka Iole i ka lau o ka aweoweo,

I ka hua o ka aweoweo,

I ke kumu o ka aweoweo,

He nui maka ka oe e Mainele,

Aohe ou ike i ka Iole,

I na la i pana oe e Mainele,

A i ku kau Iole ma ka umiumi,

Kawa la ka lua, a lua,

Huwa iho ke kolu, akolu.”

Alaila, pane mai la o Mainele, “E! wahahee e ke keiki, o Mainele akamai au i ka pana; a ua ku no kaʻu Iole mai ka waha a ka wawae, a hiki i ka elemu, aole nae aʻu Iole i ku i ka umiumi, aole no hoi i kawa wale iho, aole no hoi i huwa wale iho, he wahahee e ke keiki.

Ma keia wahi i pili pau loa mai ai o Mainele i kona waiwai a pau loa, aohe koe. [A maanei no hoi e ike ai kakou i ke eo ana o Mainele ia Pikoiakaalala.]

Pana aku la ua keiki nei. A mamuaʻe nae o kona lalau ana i kana Pua. Ninau ae la ia ia Alala kona makuakane, penei: Oiai aia no mahope kona lima ma ke kua, kahi hoi a ka makuakane e ku ana.

“O ka Pua aha la keia?” Hai iho la ka makuakane, “O ka Maku, oia kela pua ailehua, aohe niau.” Hai aku la o Pikoiakaalala, “He Pua Iole ole keia, hookahi no kanaha Iole.” Nonoi hou mai no o Pikoiakaalala, “Homai ka Pua,” haawi hou iho no ka makuakane. A ninau hou aku la no o Pikoiakaalala, “O keaha la keia?” Hai hou mai la no ka makuakane, “O ka Laukona.” Pane ae la no ke keiki, “He pua waiwai ole no keia, he kanaono no Iole. Homai hou no ua pua,” haawi hou iho la no ka makuakane, ninau hou ae la no o Pikoiakaalala, “O keaha la keia?” Hai aku la ka makuakane, “O ka Huhui, oia no kela pua ekolu a eha paha niau.”

Alaila, ae ae la o Pikoiakaalala, “Ae, o ka pua waiwai keia.” A o ka pana aku la no ia; a heluhelu aku la no ia me ke mele, a penei no ia:

“Aia la aia la o Pikoiakaalala,

O Alala no ka makuakane,

O Koukou no ka makuahine,

Hanau o Kikoookalani,

O Kikoookahonua,

O Kikoookamauna,

O Kikoookamoana,

O Kikoookapo,

O Kikoookeao,

O Kapunaiki,

O Kapunanui,

O Ke-i,

O Kehamau,

Hamau,

Aia ka ua Iole.”

Kuu no keia i ka pua, oia kolili no o ka pua aia nei a ku no ka umiumi o ka Iole, kawa wale ka lua alua, huwa wale iho no hoi ke kolu o ka Iole.

Alaila, nana iho la o Mainele ma i kahi i ku ai; a ike io iho la no hoi lakou ua ku ma ka umiumi na Iole a ekolu. A hooko mai la o Mainele no ka pili hope, “ua eo ia oe e ke keiki, ua ku kau Iole ma ka umiumi.”

Ma keia wahi, e alawa hou ae kakou no ka pili mua, oia hoi na Iole he umikumamalima. Oiai hoi he umikumamaha wale no Iole a Mainele.

Alaila hoomaka hou o Pikoiakaalala e lena hou i kana Kikoo, me ka heluhelu ana no me ke mele e like me na lalani mele malunaʻe nei:

O ka pana hou aku la no ia i ka pua; hookahi no pua o ka pana ana kanaha, a lau, a kini; a mai mua no o ka maka o ka pua a ka hope ka paa pono i ka Iole. Lalau no na kanaka ma kela aoao a ma keia aoao o ka pua, oi huki wale i ka Iole aole e pau, ka ua mea he nui pono ole o ka Iole. O ka hui ae la no ia o ka Aha, uwa ae la ka pihe a hamama wale aku no ka waha me ka puka ole aku o ka leo o ka Aha kanaka, i ka ua mea o ka uwa i ke eo o Mainele i ke keiki. A lilo nui aku la na kanaka i ka uwa, aole i ikeia mai ko laua holo ana; o ka lalau aku la no ia o Alala i ka pua a laua, a hoi aku la iuka o Manoa; a hoi no hoi o Kahamaluihi ma Waikiki. A kukui aku la ka lono i-o Kakuihewa la ke Lii kane a Kahamaluihi, i ke eo o Mainele i keia wahi keiki uuku akamai, aole i paa pono ka malo i ka hope.

[E olelo ae kakou mamua i ko Alala ma hoi ana me kana kamaiki eu.] Hoi aku la laua a hiki ma ka hale o ka hunona a me ke kaikamahine ana o Kauiomanoa; ua ane e napoo ka la ma kona wahi mau, a hiki ana laua nei, huai ia ae la ka umu o ka puaa; a o ka paina iho la no ia a pau ka paina ana o ka aina ahiahi, a moe iho la i ka po. A malaila no i noho ai o Alala me kana keiki a nui wale no; a pii pu mai no me ke kanaka maikai. Aole nae ona hele iki ma kai o Waikiki; aole no hoi ma na wahi a pau o Oahu nei.

[E waiho iki hoi kakou i ka olelo ana no Pikoiakaalala ma me kona makuakane; a e olelo ae hoi kakou no ke Alii Wahine Kahamaluihi me kona kahu wahine.]

I ko laua wa i hiki aku ai imua o ke alii kane Kahuihewa. Ninau mai la o Kakuihewa, “Nohea ia keiki?” Pane aku la o Kahamaluihi, “Nohea la?” No ka mea, aole no i hoomaopopo loa o Kahamaluihi i ke ano o ua keiki la; a o ke kahu wale no ona kai hoopaa pono i ke ano o ke keiki. Ku mai la hoi ke kahu wahine a pane mai la no penei: “Auhea olua e na haku alii, owau wale no kai hoopaa i ke ano o ke keiki, aole kekahi mea e ae. Ina e ae mai olua e huli aku i ke keiki akamai i ka pana, ka mea nana i pana iho ku ka umiumi o ka Iole, a ku ana ke ahua o ua mea he Iole. Oi helu wale iho no ka helu aole i pau, ka ua mea o ke akamai.”

A no ka akena nui o ke kahu wahine o ua mau alii la imua o ko laua alo, nolaila, kupu mai la ka manao uluhua o ke alii Kakuihewa, a ninau ae la ia i ke kahu wahine o laua. “Pehea oe e imi ai a loaa ua keiki la?” Alaila, olelo aku la ko laua kahu wahine. “E hoike ia na kanaka a pau o Oahu nei aia na okana a pau, penei, mai ka pili o Kahe a ka Lae o Kaena, pau ia okana o Waianae. A mai ka Lae o Kaena a Keahu o Hapuu, pau ia okana o Waialua. A mai ke ahu o Hapuu a ka Lae o Kaoio, pau ia okana o Kaloa. A mai ka Lae o Kaoio a Kanau, pau ia okana o Kapoko. A mai ka pili o Kahe a Kapukaki, pau ia okana o Ewa, alima okana, hookahi okana i koe aono, mai Moanalua a Kanau.” A pau ka hai ana a ke kahu wahine i na okana a pau o Oahu nei, alaila, “ae mai la ke alii Kakuihewa, a kena aku la i ka Luna e hele aku e kala i na wahi a pau i haiia ae la.”

A o ka hele aku la no ia o ka luna a ke’lii e kala, e hele mai na kanaka me ka ai, me ka ia. A lohe aku la no hoi na kanaka o kela Okana o keia Okana o Oahu a puni; a hele nui mai la no hoi na kanaka o ka Okana mua i haiia, a hoike pakahi ia lakou imua o ua kahu wahine nei; a ma ka hoike ana i ka Okana hookahi, hookahi no ia makahiki a pela no hoi ka lua o ka Okana, alua makahiki. A pela no ia hoikeiaʻi na kanaka o na Okana a elima, alima no hoi makahiki. A o ke ono o ka Okana, oia hoi ka Okana i noho iho ai ka mea e huli ia nei Pikoiakaalala.

Ua hoike ia hoi ka Okana eono ma na Ahupuaa penei: Ma Moanalua elua malama o ka hoike ana i ko laila mau kanaka. A ma Kahauiki elua malama o ka hoike ana i na kanaka; a ma Kalihi elua malama; a a ma Kapalama elua malama; a ma Kou elua malama; a ma Waikiki hoi, ke ono o na Ahupuaa, elua no hoi malama o ka hoike ana. Ua hoike e ia o kai i ka malama umikumamakahi o ka makahiki, a ma ka mala-umikumamalua hoi, puni ke ono o ka makahiki; o ka huli ana i ke keiki kaulana i ka pana Iole. A ma ia malama hoi i iho nui mai ai ko uka o Manoa, a me ua keiki pu nei hoi kekahi oiai ua holo koke kona nui, a ano e ae la kona kii kino a me kona mau helehelena, aka nae, aole no i pohihihi iki i na maka o ka mea nana i hoouluulu i keia mea i oleloiaʻela maluna, ke kahu wahine o Kahamaluihi; a ma ua la la i makaukau ai ko uka o Manoa e iho i kai e hoike ai i ko lakou mau ano.

[A pela iki iho no hoi e ka mea e heluhelu ana i keia Kaao, e kali iki iho hoi kakou a moa kahi o o Pikoiakaalala.] I kekahi la, oia ka la e kahu ai ka ai, a kakahiakaʻe, oia ka la e iho ai e hoike; ia la, hele aku la o Pikoiakaalala imua o kona kaikuahine (Kauiomanoa,) a ninau mai la o Kauiomanoa, “Heaha kau?” Pane aku la o Pikoiakaalala, “I hele mai nei au i wahi o hoi noʻu e iho aku ai i ka hoike kanaka a na’lii o oukou i wahi kalo hookahi, i hookahi uala, i hookahi puaa, i hookahi wahi mo-a; a na ko kane no e kalua na Pawaa; aole au e ai ina na hai e kalua.” Alaila, olelo mai la no hoi ke kaikuahine, “Pela iho a hoi mai ko kaikoeke.” 

A hoi mai la o Pawaa mai ka mua mai, mai kona paina ana, no ka mea, ua lohe aku la no o Pawaa i ka walawalaau i ko laua hale; ninau mai la o Pawaa ia Kauiomanoa, “Owai kou hoa i hamumumu ae nei olua?” Hai aku la no hoi o Kauiomanoa, “O kahi keiki nae.” “Heaha kana?” wahi a Pawaa. “I hele mai nei e olelo iaʻu i wahi kalo hookahi, i wahi uala hookahi, i wahi puaa hookahi, i wahi mo-a hookahi ka i o nona e iho aku ai i kai.” “A ua ae aku  nei oe?” wahi a Pawaa. “Ae, ua ae aku nei au, a ua olelo aku nei hoi au, aia a hoi mai oe, eia nae ka mea nui ana i olelo mai nei, ina ka e ae oe, alaila nau ponoi no e kalua, aole ka e ai na ou poe aipuupuu e kalua.” Olelo aku o Pawaa, “Heaha la hoi ka hewa? Kai noa no hoi ua hoohiki hoi kaua i ka kaua ai, me ka puaa, me ka mo-a a hiki mai ko kaua pokii, a nana hoi e ai ke kalo, ka uala, ka puaa, ka mo-a.”

Alaila, hooko koke iho la no o Pawaa me ke kanalua ole i na olelo a pau a kona wahi kaikoeke. O ke kahu iho la no ia i kaimu, a a ka imu, alaila, hele aku la no o Pawaa i ka uhuki kalo. A ike aku la o Pikoiakaalala i ka nui o ka imu, alaila, hele aku la keia mahope o Pawaa, a pee ae la no keia ma kapa, a pau ka uhuki ana o Pawaa i ka loi ai, mai kela iwi a keia iwi o ka loi ka uhuki ana; a pela no hoi i ka hele ana i ka uala; kii aku la no o Pawaa i ka uala o Ualakaa, hookahi moo uala o ka eli ana a kaumaha, a hoi aku la, a lalau aku la ina puaa elima, a he umi mo-a. Pela no ka hana ana o Pawaa me ke kanalua ole; a ike iho la o Pikoiakaalala i ka nui loa o ke kalo, o ka uala, ka puaa, ka mo-a a Pawaa i hoomake ai no ka imu ana i kahu ai, alaila, hoi aku la ia a kona kaikuahine, olelo aku la ia penei: “Kai no hoi ua olelo aku au ia oe i hookahi kalo, hookahi uala, hookahi puaa, hookahi no hoi mo-a, eia ka he hoohuakaeo ka! ka olua. A ina he hoohuakaeo ko olua e-a? Hoi no au i Kauai, aole au e noho me olua.” Olelo aku la hoi ke kaikuahine, “Ilaila aku nei no ka oe?” “Ae,” wahi a Pikoiakaalala. A i ka lohe ana o Kauiomanoa i ka ke kaikunane olelo, alaila, hele aku la ia a imua o Pawaa, “Heaha kau?” wahi a Pawaa, “I hele mai nei au ia oe, no ko huhuki a pau ka loi,” wahi a Kauiomanoa. (Aole i pau.)