He Kaao no Pikoiakaalala: ke Keiki Akamai i ka Pana - Helu 3

S. M. Kaui
December 1865

He ka‘ao kēia no Pīkoiakaʻalalā, ke keiki akamai ho‘i i ka pana ‘iole. Ua pa‘i ‘ia ia mo‘olelo ma Ka Nupepa Kuokoa mai ka lā 16 o Kēkēmapa i ka makahiki 1865 a hiki i ka lā 10 o Malaki i ka makahiki 1866. Ua paʻi ʻia ia ʻakikala ma lalo iho nei ma ka lā 30 o Kēkēmapa i ka makahiki 1865. ‘O S. M. Kaui ka mea nāna i kākau i kēia mo‘olelo. He mau mana ko ia ka‘ao a he lei nō ho‘i ia na ke kūpuna i wili no kākou ma ke ao nei. E nanea pū kākou i ke ‘ala onaona o ia lei.

“Mai kela iwi a keia iwi o ka loi kalo, pela hoi ka moo uala okoa, a me ko hoomake ana elima puaa, a he umi moa; nolaila, manao mai nei kahi keiki he hana hoohuakaeo ka! ka kaua.” Alaila, olelo mai la o Pawaa i kana wahine.

“Ka inoa no hoi i mahi kaua i ka kaua kalo, uala, a hanai hoi kaua i ka kaua puaa, moa, a hoohiki hoi kaua na ko kaua pokii, aole paha ia he hoohuakaeo.” A lohe ae la o Kauiomanoa i ka kana kane olelo, alaila, huai ae la no o Pawaa i ka umu o ka ai, puaa, moa ; a na Pawaa no i kui ke kalo a piha ka umeke, alaila, hoihoi ia’ku la a ko Pikoiakaalala ma wahi hale. A ahiahi ae la, ua pau ae la hoi ka hana a Pawaa; hele aku la ia i kona mua, kahi mau hoi e paina ai na kane oia wa.

A ia Pawaa e paina ana, hele hou mai la la ua wahi keiki nei io Kauiomanoa la. Ninau mai la ke kaikuahine, “Heaha kau?” “I hele mai nei au e ako mai oe i kuu poo,” oiai o ka lauoho no mai ka hanau ana mai, a ua loloa loa, ua hele a uhi i kona mau kihipoohiwi. Alaila, olelo mai la ke kaikuahine, “Aole paha auanei he niho mano e ako ai kaua i ko poo?” Nana ae la o Pikoiakaalala a ike ae la i kekahi mau niho e kau mai ana ma ka paia o ka hale, a pane ae la ia, “A no wai la hoi kela mau niho e kau mai la?” Pane aku ke kaikuahine,

“No ke alii no Pawaa, no ka mea, he alii *****, a nona wale no keia mau niho.”

“A nana wale no, aole la hoi e pono i kou poo; kai noa no hoi o ka olua mau mea kapu, a pau noʻu hoi ia?” wahi a Pikoiakaalala. “Oi hoi ha moe mai,” wahi a Kauiomanoa; o ka moe aku la no ia o Pikoiakaalala, a kau iho la ke kaikuahine i kekahi niho, a hoomaka iho la e upa, o ka hai ae la no ia o ka auhau, no ka mea, he auhau wale no ke kumu o na niho a eha; a kau hoa no i ka lua o ka niho, a hai hou no, a pela no ke kolu, akolu no i ka hai, a pau loa na niho eha, a eha no ka hai; aohe he wahi mea a mohole iki iho o ka lauoho o Pikoiakaalala.

A no ka pau ana o na niho o ke alii koa (Pawaa,) he mea e ka makau o Kauiomanoa, a olelo ino iho la ia i kona pokii, “hokai no hoi ka lauoho o ke ino, o ka pau loa ae nei ka ia o ka niho o kuu kane i ka hai, i lauoho no hoi paha no ke kanaka, aole no la e hai ka niho, aole, o ka lauoho hoi o ke akua.” Alua olelo ana o ke kaikuahine na olelo hoino. O ke ala ae la no ia o Pikoiakaalala, a hoi aku la i ko laua hale me Alala kona makuakane; a ninau mai la o Alala, “I hea aku la oe?” “I o aku nei hoi au ia Kauiomanoa; i hele aku nei hoi au e ako i kuu poo.” “A ua ako ia mai la nae paha?” “Aole,” wahi a Pikoiakaalala. “Ua ako ia mai nei no nae, aole i moku iki kuu lauoho, ua pau loa na niho o ke kane ana i ka hahai, a no ka haihai ana, nolaila, i ia mai nei au he ino, a he akua ka!” A ia Pikoiakaalala ma e kamailio ana no na mea i hoi keiaʻe la maluna. Alaila, pane mai la na kaikuahine Iole ona penei: “Hoino wale ia iho la hoi kou poo, e ole la hoi ko kanaka poo.”

A o ka moe aku la no ia o Pikoiakaalala ma ka paia o ka hale, a o ka lele maila noia o na kaikuahine Iole ona e nali i ke poo, i kana nali i kana nali, a o ka pau ae la noia o kona poo, me ka papaiole a manumanu hoi iluna kahi oho, a i lalo kahi oho. A oia no hoi kela olelo ana, mailaila a hiki i keia wa, penei: “Nana’ku oe i ke poo o mea, papaiole ka ako ana.” Mai ko Pikoiakaalala mai kela olelo ana a hiki wale ia kakou nei. Ma keia wahi hoi, e kapae iki ae kakou i ko Pikoiakaalala aoao ana i kona makuakane, a me ka na kaikuahine Iole hana ana i kona poo. A e olelo ae hoi kakou no Pawaa me Kauiomanoa. A pau ka paina ana a Pawaa, hoi mai la ia i ka hale, a ia Pawaa i hiki mai ai, aia hoi, e noho ana kana kauwa wahine me ka makau ia Pawaa, no ka hai ana o na niho mano i ke poo o kona kaikunane. Ninau mai la o Pawaa, “Owai kou hoa i hamumumu ae nei?” “O kahi keiki no, i hele mai nei e ako i ke poo ona, a ua pau loa ou niho i ka haihai, a no ka pau ana i ka haihai, nolaila, ua makau loa au ia oe,” wahi a Kauiomanoa. Alaila, pane mai la o Pawaa, “He mea hai ole ka niho o ka mano, o ke kumu no ke hai, o ka auhau, a he hiki no i ka hoa hou iho, heaha auanei ka hewa ina e hai ia niho i ke poo o ko kaua pokii?” A maanei hoi e ike ae ai kakou i ke kanalua ole o ko Pawaa manao, aole he kaniuhu, aole no hoi he huhu iki i kona wahi kaikoeke.

A kakahiaka ae la, oia ka la e iho nui aku ai o ko Manoa i kai, e hoike ia lakou iho e like me ka mea mau.

A ala ae la o Pikoiakaalala i ka wa kakahiaka nui, hele aku la ia io Kauiomanoa la, a ninau hou mai la no o Kauiomanoa, “Heaha kau?” Olelo aku la o Pikoiakaalala, “Aohe paha he lehua o keia uka la?” Hai mai la ke kaikuahine, “He mea nui wale ia o ka lehua mauka aku nei.” Alaila, olelo mai la o Pikoiakaalala, “E aho hoi ha e hele ae oe e kui lei,” a ae mai la no ke kaikuahine. A o ka hele aku la no ia o Kauiomanoa mai ko lakou wahi aku; no ka mea hoi, o ko lakou wahi noho, o Kahaloa, aia no kela wahi mauka o Manoa, a mailaila aku ka pii ana a hiki ma kela wahi i oleloia o Kahoiwai, malaila no kahi i kui lehua ai o Kauiomanoa a lawa na lei lehua eha, no ka ai elua lei, no ke poo elua lei. A o ka hoi mai la no ia; a makaukau ka iho i kai, alaila, o na mea ai a pau i hoomakaukau ia i o nana ai-puupuu i auamo, iho na aialo a pau o Pawaa, aohe mea noho, a iho mai na wahi a pau o uka o Manoa; eia hoi na inoa o na aina ma Manoa. Iho ko Kaapakahua poe, na kane me na wahine. O ko Kawailele poe, o ko Puahia poe, ko Kanewai poe, ko Kamoiliili poe, ko Kamoku poe.

A i na kane e iho ana i kai, a o Pikoiakaalala pu no hoi kekahi e iho ana, oiai a kahi no a ikeiaʻe la kona ano, a me kona helehelena e na keikikane me na kaikamahine o ka ua kuahine oia uka. A ia lakou i ike ai ia Pikoiakaalala, ua hai e na pua o ke kula, a ua ume holookoa ia aku na puuwai o ka aoao palupalu; a ua haawi mai hoi lakou i ko lakou aloha oiaio ma ka honi hemolele ana me ka mahalo ia Pikoiakaalala.

A ia lakou e iho ana, ua hoanoe loa ia ae la ko Pikoiakaalala ano, a hoohewahewa mai la no hoi kona makuakane ia ia, oia no hoi o Alala; a pela no hoi kona kaikuahine o Kauiomanoa, a pela no hoi o Pawaa. Ua pau loa lakou i ka hoohewahewa, no ke ano e loa ana o kona helehelena.

A hiki ka huakai i kai o Waikiki, a ma Ulukou hoi e hoike ia ai na kanaka. O Pikoiakaalala hoi, hele loa aku la no ia a kahi e pae mai ai ka heenalu; oiai no hoi, aia no ke alii wahine o Kahamaluihi iwaho o ke kulana-nalu, me kona kahu wahine no.

Ia Pikoiakaalala nae e ku ana ma kahi e pae mai ai o ke alii wahine, o ka pae mai la no ia o Kahamaluihi, a pae pono mai la no ma kahi a ia nei e ku ana. Nonoi aku la nae o Pikoiakaalala i ka papa. Pane mai la nae ke alii wahine, “He papa kapu nae hoi koʻu, aohe e hiki i kekahi mea ke hee i koʻu papa, ina e hee kekahi, o ka make no ka hope.” A ia laua no e olelo ana, pae mai la no hoi ke kahu wahine, a haawi ae la ke’lii wahine, Ei ae hoi ha kou papa. Ua pono ia mea i ko Pikoiakaalala manao, a o kona lalau aku la no ia i ka papa o ua kahu wahine nei, ka mea hoi nana i kukulu pakahi i na kanaka a pau o Oahu; aole nae i ikeʻe ua kahu wahine nei i ke ano o ke keiki nona keia Kaao.

I ka loaa ana mai nae o ka papa ia Pikoiakaalala, koi nei au aku la no ia a hiki i k, kulana heenalu a kanaka e lana ana; oia no hoi kela nalu o Kapuni. Ma kekahi aoao nae o ua nalu nei, he kapu io ke alii wahine no Kahamaluihi.

Ia ia nei nae e lana ana, a ua ike ia mai la hoi ko ia nei ano malihini, nolaila, olelo mai la kamaaina, Mai au oe ma kela aoao la he kapu no ke alii wahine no Kahamaluihi. Lohe akula kela no ia huaolelo, aka nana aku la nae o Pikoiakaalala, o ka lana hookahi mai o Kahamaluihi, ko ia nei au aku la no ia.

Ia ia nei nae hoi e au ana, hooholike mai la kamaaina ma ka olelo mai, Mai au aku oe malaila, o laahia aku oe i ka nalu kapu o ke alii. A no ko ia nei papaia ana mai, nolaila, pane aku la keia me ka i aku, “Malia paha o ka aoao kapu wale no ia o ke kulana nalu, aohe hoi he kapu aku o kela aoao?” Aohe kapu aku oia aoao, wahi a ka poe kamaaina. Aohe no nae he nalu aku oia wahi.

A no keia olelo ana mai a ka poe kamaaina aohe kapu, o ko ia nei au aku la no ia. Ma ia manawa nae, aohe no he wahi mea a kupu iki mai o ka nalu. Ia Pikoiakaalala no nae e au ana me kona mau papahi leilehua, a hoomohala iho la i kona mau papalina, ka puapua nono ula wale, i ka ua mea hoi o ka nani ano e. A na ia nani hoi i koi aku ia Kahamaluihi e au pu aku mahope o ke keiki. O Pikoiakaalala no nae mamua kahi i au ai, a kauaheahe wale aku la no hoi ke’lii wahine mahope kahi iukali aku ai. Au aku la nae o Pikoiakaalala a kupono mawaho ae o Kapua, maanei iki iho o Kaluaahole. Au aku la no hoi ke’lii wahine, a lana like ana laua nei i kahi hookahi.

Ia laua nei nae hoi e lana ana, pane aku la o Pikoiakaalala i ke alii wahine, “He nalu kapu nae hoi kou aʻu i lohe mai nei, a no ke aha la hoi kou mea i au pu mai nei me aʻu?” No ka nalu ole no hoi paha o kela mau kulana nalu, nolaila no hoi koʻu mea i ukali mai nei mahope ou; wahi a ke alii wahine.

A ia laua no hoi e lana ana ma ia kulana heenalu, oiai no hoi aohe no i maa ka heenalu ia oia wahi, aole no hoi i loaa ka inoa oia nalu ma ia wahi, a na laua nae i kapa iho i ka inoa oia nalu, a ua kaulana loa mai no ia a hiki mai nei i keia wa.

Ike mai la o Kahamaluihi i ko ia nei mau leilehua, a o ke noi mai la no ia penei, “E aho hoi noʻu kekahi lei ou.” Pane aku la hoi o Pikoiakaalala, “He lei noa koʻu, pehea la hoi auanei e pono ai ia oe, no ka mea hoi, he kapu hoi oe he alii?” Olelo mai la no hoi o Kahamaluihi, Ina no hai ka lei a kau i koʻu poo, ua lilo ia lei iaʻu, aole e pono ke lei hou ia mai e ka noa; a pela no hoi ka papa, ina no hai ka papa, a heeia hoi e aʻu, ua laa ia papa noʻu.”

Maopopo iho la ia Pikoiakaalala na huaolelo a ke alii wahine, pane aku la oia penei, O ka lei hea auanei kou?  Pane mai hoi ke alii wahine, O na lei ma ke poo, O ka wehe ae la no ia o Pikoiakaalala i na lei ma ke poo, a hoolei aku la ma ka a-i o ke alii wahine. Ia Pikoiakaala nae e nakii ana i ka lei ma ka a-i o ua alii wahine nei, lele iho la no ia o ua alii nei, a honi iho la i na lei lehua. A no ka wehe ana o Pikoiakaalala i kona leilehua a hoolei aku ia Kahamaluihi, ua kapaia ia nalu o Kalehuawehe; a o ka inoa ia oia nalu a hiki i keia wa.

Ma ia wa hoi a laua e lana ana, kupu kakala aku la ua mea he nalu, aohe o laua ike ia mai e uka, no ke alai ia mai e ka nalu, a no ka loihi loa no hoi kekahi o ua kulana heenalu nei, aneane poliuliu i ka ike aku, a na ia poliuliu i hoohuikau i na papa o laua nei, pili ai na laau o mua, ala mai ai na eu o kai.

Akakuu iki mai la ka hai a ka nalu, alaila, pane aku o Pikoiakaalala i ke alii wahine, Ina e ku mai ka nalu mua, o kou nalu ia, pae e oe. Ku mai la no hoi ka nalu mua, kena aku la o Pikoiakaalala i ke alii wahine e pae, aole nae kela i pae. Ku mai la hoi ka lua o ka nalu, o ka hoomo iho la no ia o Pikoiakaalala, a o ka ili pu iho la no ia me Kahamaluihi ma ia nalu hookahi.

Ma keia pae pu ana nae o laua, ua kupu ae ka manao iloko o Pikoiakaalala, no kona hoahewa wale ia. Aka nae, ia ko Kahamaluihi nae e holo ana i ka lala, hoi ae la hoi o Pikoiakalala i ka muku, a i ike hoi o Kahamaluihi, aia no o Pikoiakaalala i ka muku, alaila, hoi mai la hoi o Kahamaluihi i ka muku, a lilo aku la hoi o Pikoiakaalala i ka lala kahi i halalau ai.

A pela no ko laua pae ana a ike mai la na'lii, a me na kanaka a pau o uka, a hooho like nui mai la. “A laa e! a laa e!! a laa kela keiki i ka nalu o ke ’lii.” A lohe ae la o Kakuihewa, a nana aku la, aia hoi elua mea e pae mai ana i ka nalu, o ke ’lii wahine kapu ana, a o keia keiki hoi, ia wa olelo ae la o Kakuihewa. Auhea oukou e na Ilamuku, e kali aku oukou a pae mai, alaila, e pepehi aku iaia, aole e ola ua laa mai la i kuu wahine kapu. O ka pae mai la no hoi ia o ia nei, a o ka hopu ia iho la no ia a paa na lima, a wehe ia ae la ka malo, a ike ia kahi huna, a hoana ia iho la e uhau me ka laau e make, alaila, pane ae la ke keiki, alia au e make a olelo au me ke ’lii. A o ke alakai ia aku la no hoi ia a ke alo o ke ’lii, a ninau mai la ke ’lii Kakuiheawa, heaha ka mea i hoola ia mai nei o nei aihue? alaila, olelo aku la hoi na kanaka nana i hopu, no ka olelo ana mai nei aia ka a kamailio pu me oe. “Heaha auanei kana olelo e olelo mai ai iaʻu, no ka mea, ua laa ia i ka nalu o ke ’lii wahine. Alaila, pane aku la no hoi o Pikoiakaalala. Iaʻu i hiki mai nei i kai nei, a ku iho au ma kahi e pae mai ai o ka poe heenalu, aole nae au i ike i ke ano o ke ’lii wahine, a nonoi ana au i ka papa, iaʻu hoi ko kakou papa, alaila pane mai la no hoi ke ’lii wahine, he papa kapu kona, a lohe ae la au he papa kapu kona, alaila, pae hou mai la no he wahine no, a i kona pae ana mai me kona papa, alaila, kena ae la ke ’lii wahine iaʻu, eia kou papa e heenalu ai oe, a o koʻu lalau aku la no hoi ia a au ana, a iaʻu e au ana, alawa ae la au mahope, e au mai ana no ko ’lii wahine mahope oʻu, a no ka nalu ole o ke kulana nalu a na kamaaina e lana mai ana, alaila imi hele aku la au i nalu noʻu, a iaʻu no e imi hele ana i ka nalu. Alaila, au mai la no ke ’lii wahine mahope oʻu. Eia hoi, i ka wa no o maua i pae mai nei, elua no o maua nalu i pae mai nei, a iaʻu i alawa aku ai aia ke ’lii i ka lala, a pae no hoi au i ka muku, a hoi mai ke ’lii i koʻu nalu i ka hua, alaila holo hoi au i ka lala. Nolaila, elua o maua nalu i pae mai nei. A ia Pikoiakaalala no e kamailio ana, hiki ana ke kahu o ke ’lii wahine, a ike mai la i kana hoailona i ike ai mamua, he Ila ma ka aoao akau, alaila, olelo ae la oia ia Kakuihewa. O ke keiki no keia e huli ia nei, o ke keiki akamai no keia i ka pana.

Alaila, olelo mai la o Kakuihewa, no ko ike paha i ke kanaka maikai nolaila oe i olelo ae la, a loaa ke kane a ko hanai. Alaila, paakiki mai la ke kahu wahine. O ke keiki no keia e huli ia nei.

A no ka paakiki loa o ke kahu wahine, alaila, olelo ae la o Kakuihewa, e aho hoi ha e pana ae laua nei me Mainele, a o ka hoomaka iho la no hoi ia o ka pana, iloko o ka hale o Kakuihewa i pana ai, oia kela hale o Helumoa ka inoa. Ua halii ia oloko o ka hale a paa i ka moena, a hoonoho ia na kanaka, o na’lii a pau, a piha ka hale o ke ’lii, a mawaena konu kahi kaawale. A malaila no hoi o Pikoiakaalala i noho ai me Mainele. A makaukau ka pana a laua nei, alaila, “Ninau aku la o Pikoiakaalala,” Ehia ka ai eo? Alaila olelo mai la o Kakuihewa, he umi kuu maaamana lima, e like no me ka ai i pana mua ia ai i Kulaokahua.

“A ia wai mua? wahi a Pikoiakaalala, ia oe ka mua wahi a Mainele, hoole aku la o Pikoiakaalala, a i aku ia oe no ka mua i ke kamaaina, a i eo mai no ia oe, he nani eo ana no ia aole au i pana aku, a maopopo lea ae la i ke kahu wahine, e like me kana mea i ike ai mamua, alaila, olelo mai la ua kahu wahine nei, oia no keia, o ua keiki akamai la no keia, ina ua nei i hoea mai kekahi kanaka ine ka puolo la a ku ma ke kua, aia no ilaila ka pua a me ke kikoo. A ike mai la ka makuakane o Pikoiakaalala, oia hoi o Alala i kana keiki, oiai ua hoohewahewa lakou, ua kuhi no he kanaka e loa keia e olelo ia nei, a i ka ike ana mai o kona makuakane, helelei mai la kona waimaka, a hele ae la ma ke kua o kana keiki, me ka puolo kapa no o laua. A ike mai la ke kahu wahine i ua kanaka la, i ka hele ana ae ma ke kua o ke keiki, a hooho hou ae la ia imua o ke ’lii Kakuihewa. Aia ua kikoo la a me ka pua a ke keiki ke lawe ia mai la e ke kanaka la. A ike ae la no hoi o Pikoiakaalala ua makau oia, alaila, kahea aku la oia ia Mainele. E Mainele e, pana ia aku hoi ka iole i ka paepae o ka hale, a o ka pana aku la no ia, a ku no ka iole, he umikumalua, a hookahi i koe eo ka puni a laua, alaila kena hou aku la no o Pikoiakaalala e pana hou, no ka mea, o ka umiumi wale no o ka iole kai hoike ia, aohe ke kino, hoole mai o Mainele aohe iole i koe.

A pau ka Mainele pana ana, alaila, kena mai la o Kakuihewa ia Pikoiakaalala e pana, a hai pu mai la no hoi i kona manao penei: “Aole ka Iole i ka pohaku, aole i ka hale, aia no a he Iole maoli e like me ka Mainele ka Iole maoli.” A ma ia wa, hoomaka koke iho la ke keiki e lalau i kana kikoo mai ka puolo kapa mai, a huki ae la ia, a panee ana i ka loa ke kikoo, ku i kela aoao o ka hale i keia aoao o ka hale, a lalau ae la kona lima ma ke kua a nonoi ae la, “Ho mai ka pua,” haawi mai la ka makuakane i ka huhui, a o ke kau aku la no ia o Pikoiakaalala ma kekahi kala o ka hale, no ka mea, ua ike aku la ia i kekahi elemakule haumakaiole e noho ana ma ia wahi. O ka heluhelu aku la no ia me ke mele penei:

“Aia la aia la o Pikoiakaalala,

O Alala no ka makuakane,

O Koukou no ka makuahine,

Hanau o Kikoookalani,

O Kikoookahonua,

O Kikoookamauna,

O Kikoookamoana,

O Kikoookapo,

O Kikoookeao,

O Kapunanui,

O Kapunaiki,

O Ke-i,

O Ke hamau,

Hamau, aia ka ua Iole.”

O ke kuu aku la no ia ku ana ka elemakule, helu akahi ana o Pikoiakaalala,” “akahi aʻu Iole,” hoole mai la o Kakuihewa, “Aole paha ia he Iole, he kanaka ia,” alaila, olelo aku la o Pikoiakaalala, “He Iole ia, o ke kanaka i noho i kou hale a elemakule, a kanikoo, a kolopupu, a haumakaiole, he Iole ia, he elemakule haumakamaiole.” A nana hou ae la no ke keiki a o ka noho mai o ka luahine ma kahi kala o ua hale nei, a hookau aku la no keia i ka maka o kana pua ilaila, a heluhelu hou aku la no keia ma ke mele e like no me keia mau lalani mele malunaʻe; a o ka hookuu aku la no ia i kana pua, oia kolili no a ku ana ka luahine, helu alua ana o Pikoiakaalala, “alua aʻu Iole,” hoole hou mai no o Kakuihewa, “Aole ia he Iole, he luahine ia,” alaila, olelo aku la no o Pikoiakaalala, “He Iole ia, o ka wahine i noho i ko hale a kanikoo, a kolopupu, a haumakaiole, nolaila, he Iole ia, he luahine haumakaiole, alua aʻu Iole.” Alaila, hookau hou no keia i ka maka o ka pua ana ia Kakuihewa, a o ka pana aku la no ia a ku ana ka opea o ke alii, ekeeke ana o Kakuihewa i ka eha, a olelo aku la, “Aohe paha au he Iole i pana mai ai oe iaʻu,” alaila, olelo aku la o Pikoiakaalala, “He Iole ia, penei i lilo ai i Iole, nana ae oe i ka hale o Kakuihewa, liilii ka laho o ka Iole, he Iole hoi paha ia, akolu aʻu Iole.”

(Aole i pau.)