He Kaao No Pikoiakaalala: Ke Keiki Akamai i ka Pana - Helu 7

S. M. Kaui
January 1866

He ka‘ao kēia no Pīkoiakaʻalalā, ke keiki akamai ho‘i i ka pana ‘iole. Ua pa‘i ‘ia ia mo‘olelo ma Ka Nupepa Kuokoa mai ka lā 27 o Ianuali i ka makahiki 1866. He mo‘olelo puka pule nō ia mai ka lā 16 o Kēkēmapa a hiki i ka lā 10 o Malaki i ka makahiki 1866. ‘O S. M. Kaui ka mea nāna i kākau i kēia mo‘olelo. He mau mana ko ia ka‘ao a he lei nō ho‘i ia na ke kūpuna kākou i wili ma ke ao nei. E nanea pū kākou i ke ‘ala onaona o ia lei.

A pau auanei kuu nana ana iluna i na manu la ea, alaila, e hahau iho oe i kekahi kanaka o Mainele ma, oiai elima ko kakou nui mai Oahu mai. A iaʻu auanei e kilo ana ilalo i ke poi wai la ea, alaila, hahau no oe i kekahi kanaka; pela no oe e hahau ai a pau i ka make eha kanaka, a o Mainele hoi, e waiho oe ia ia, aia a ike mai oe iaʻu e lena ana au i kuu kikoo, a heluhelu au i ke mele, a pau ia, hookuu au i kuu pua, a make na manu, alaila, hahau iho no oe ia Mainele, i hookahi kona make ana me na enemi mau o ke Alii; pela auanei oe e hanaʻi, e like me kaʻu olelo ia oe, ke punahele io hoi oe na ke alii."

O keia mau olelo a pau a Pikoiakaalala i aoao ai ia Waiakea, he ae wale no ka Waiakea. A pau ko laua kamailio ana no keia mau mea i olelo ia; hoomaka koke iho la o Waiakea e kukini mama, e hai aku i kona Haku Alii i na mea a pau a kana pana akamai, ana i kaena e ai imua o ke alii nona ka enemi mau o na manu.

Ia Waiakea i pii ai, oia aku no mamua o ka pii ana, mahope wale aku no o Pikoiakaalala, o kona kumu hoi i emi hope ai, no ka walea i ke kui lei lehua mamo ai a ka manu, a me kona hoonaue pu ana aku kekahi me ka ua i Hilo one, (Keakalaulani) ia Waiakea e ahai ana i na huaolelo i haiia iaia, aole no hoi oia i ike mai i ka Pikoiakaalala ma hoonaue ana mai mahope. A hiki e o Waiakea i kahi a ke alii Keawenuiaumi e noho ana, ma Kalehuapueo, a o Pikoiakaalala ma aku no hoi a Makaulele, ike aku la o Pikoiakaalala i ka popohe maikai mai a ka lehua ula me ka lehua kea, olelo ae la ia i ke Kama Alii Wahine, "Ina paha e ike au i ke kui ana o ka lei lehua, ina la wau ua hele e kui i lei no kaua," pane mai la ke Kama Alii Wahine opio, "Owau no kai ike, naʻu no e kui aku i lei nou, a paa ko lei, pii hoi oe, a hoi no hoi au a Alenoho, kakali o ka huikau o na manu i ka pua o ka lehua."

O ke kui iho la no ia o Keakalaulani a lawa na lei lehua eha, o ke kui ana a ua Kama Alii Wahine opio la i na lei lehua eha, i pauku ia ka lehu ula me ka lehua kea, a hoolei aku la no hoi o Keakalaulani ia Pikoiakaalala i na lei; a no ke kokolo waianuhea ana mai a ke aheahe makani mailoko mai o ka ululaau, a o ka laua mea hoi ia e nanea ana ma ia wahi, me ko laua manao e kali ia Waiakea a kii hou mai. Ia wa i kuehu pau mai ai ka lau o ka palai noho uka a me ka maile lauliilii i ko lakou onaona, a he mea oluolu loa i ko ke Alii Wahine manao.

A ia Waiakea hoi i hoea aku ai oia wale no, aole hoi ka mea ana i kii hou ai (Pikoiakaalala.) Ninau mai la o Keawenuiaumi, "Auhea la hoi ke keiki akamai i ka pana, au i olelo iho nei iaʻu, a o ka makou ia e kali aku nei?" Olelo aku la no hoi o Waiakea, "Ei ae no mahope mai, i pii e mai nei au mamua nei e olelo aku ia oe, a ina oe e ae mai alaila, e olelo aku au," "Pehea ia olelo au e ae aku ai au?" Alaila, hai aku la o Waiakea i na olelo a pau a Pikoiakaalala i hai mai ai iaia. Alaila, hoopuka mai la o Keawenuiaumi i kona manao penei: "Ua ike no oukou a pau i kaʻu mau mea i hooko ai no ka poe a pau i aa mai e pio koʻu mau enemi mau; a ma ka lakou mau olelo wale no au e hooko aku ai; o kau mau olelo no hoi a pau au e olelo mai nei no kau akamai, pela no au e hooko aku ai." A pau ka olelo ana a kea alii, hoomakaukau ia iho la na mea a pau i oleloia. Hoopiha ia iho la kekahi poi nui a piha i ka wai, hapaiia aku la a ke kumu o ke koa. A ike iho la o Waiakea ua hoooko ia kana mau olelo a pau e kona Haku.

Alaila, ukali aku la o Waiakea ia Pikoiakaalala, a loaa no iaia e pukukui ana no i ke anu a ka ua lililehua o Makaulele. "O oe mai la ia?" wahi a Pikoiakaalala. "Owau keia o Waiakea o kau aikane aloha, i kii hou mai nei au ia oe, ua ae mai nei kuu Haku i na mea a pau au i kena mai ai iaʻu e pii e mamua, a o ia hoi au i holo hou mai nei ia oe." "Ina kaua," wahi a Pikoiakaalala, o ka pii aku la no ia o laua, (Pikoiakaalala ma) a hoi no hoi o Keakalaulani ma me kona wahi kahu wahine i kai o Hilo.

Ia Pikoiakaalala ma i hiki aku ai ma kekalaoioina, o Mahinaakaaka ka inoa, aia no kela wahi ma ke alanui e pii ana i Olaa. Ilaila, ike aku la o Pikoiaakalala i kekahi iole nui, pane aku la ia ia Waiakea, "Ka iole nui hoi," "Aia i hea?" wahi a Waiakea, "Ei aku mamua o kaua, ua hele ka nuku a paa i ka pulu hapuu." O ka pana aku la no ia o Pikoiakaalala, ku no ua iole nei, o Akiakaiole, a ua pana ia no ia wahi o Akiakaiole, aia no ma Olaa. Mahope aku no hoi laua nei, a ike iho la o Waiakea i keia iole nui io e waiho ana. A pii aku la no laua nei a hiki i Kapueuhi, malaila no ko laua komo ana ʻaku, no ka mea, o ke alanui no ia e pii ai a hiki i kahua kalaiwaa o ke alii Keawenuiaumi, oia hoi o Kalehuapueo.

A hiki aku la laua nei i kahi i oleloia ae nei, pihoihoi nui mai la ka ahakanaka me na huaolelo ma ko lakou waha, "Eia ua pana akamai nei la! A pela mau ka ka aha olelo, a no ka hooho nui ana o na kanaka, oiai e noho ana no o Mainele ia Kepookulou, a i keʻe anaʻe iluna, ike aku la ia ia Pikoiakaalala ma e pii mai ana, a i kona ike ana o ke keiki no a laua i pana ai iloko o ka hale o Kakuihewa i Oahu, kai no paha he keiki e keia i olelo iaʻe nei.

A ma ia wa i hooili ia iho ai ko Mainele naau e ka ukana kaumaha he hilahila, me ka manao no nae hoi, o ka hilahilahila wale no ke loaa iaia, aole la hoi o ka make pu kekahi e hana ia nona. A ku o Pikoiakaalala ma ke kumu o ke koa, kahi hoi a ke poi wai e ku ana, ka laau koi a na manu e kau mau ai, nanaʻe la ia iluna, a ike ae la i na manu e kau ana i ka wekiu, oiai ua hookoele e ia’ku mamua, i mea e lohi ole ai ka mea kaulana i ka pana; a ike lea ae la o Pikoiakaalala i na manu, hoi iho la kona mau maka ilalo i ke poi-wai, hoomanao ae la o Waiakea i kona kauoha, hapai ae la i kana laau, a hahau iho la i kekahi kanaka o Mainele, a make loa, ka Pikoiakaalala no ke kilo i ke poi wai, o ka Waiakea hana no hoi ka pepehi i kanaka o Mainele, a pua eha kanaka i ka make, a o Mainele aku no hoi ka hope, aia a heluhelu ae o Pikoiakalaala i kana mele mau, alaila, o ko Mainele wa ia e make ai ia Waiakea. A ma ia wa no, hoomaka iho la o Pikoiakaalala e lena i kana kikoo, me ka nana no nae o na maka ilalo i ke poiwai.

Heluhelu ae la ia i kana wahi mele mau. Penei no ia:
"Aia la aia la o Pikoiakaalala,
O Alala no ka makuakane,
O Koukou no ka makuahine,
Hanau o Kikoookalani,
O Kikoookahonua,
O Kikoookamauna,
O Kikoookamoana,
O Kikoookapo,
O Kikookeao,
O Kapunanui,
O Kapunaiki,
O Ke-i,
O Ke-hamau,
Hamau- Aia ka hoi ua manu iluna,
Eia hoi au ilalo nei,
E lele ae oe e kuu pua,
O ka a-i o kela manu,
O ka a-i o keia manu,
Huihui a kahi hookahi."

O ka hookuu aku la no ia o Pikoiakaalala i kana pua, oia kolili no a ku ana na a-i o na manu a elua; i ka pua no ana a lele, o ka manawa koke iho la no ia o Pikoiakaalala i holo ai i kai, me kona ike ole aku i ke ku ana o na manu. A i na manu no hoi a haule iho me ka pua ma ko laua mau a-i, o ko Waiakea manawa iho la no ia i haalele iho ai i kana mea make ma ka hokua o Mainele, pa no make loa, hookahi ke kapalili pu ana me na manu. Uwa nui ae la ka pihe kanaka, me ka hooho ana; a make ka manu e! a pela mau aku no ka ikuwa hauwalaau ana o na’lii me na kanaka.

A o Pikoiakaalala hoi, aia kela ke holo kiki la i kai, me kona manao no, aole e ku ana iaia na manu, no ka mea, he mau manu akamai loa i ka alo ana i ka pua. Eia ka auanei ua ku aku la no, a no ke ku ana ka ka mea e uwa nui ia mai nei mahope. A iaia i akakuu iki iho ai kona holo ana, ua komo aku la nae keia i ka nahele loloa o Panaewa; halulu ana hoi o Waiakea mahope ona, a alawa ae la ia, o Waiakea no; ninau ae la o Pikoiakaalala, "Pehea na manu, ua ku nae paha?" "Ae, ua ku," wahi a Waiakea. "A heaha hoi kou mea i holo mai nei?" "No koʻu manao no aole i ku na manu, nolaila au i holo mai ai, ao no i nei mea he koa, ao no ka mama." "E hoi hou kaua," wahi a Waiakea, o ka hoi hou aku la no o laua nei a hiki i kahi o ka luahi a kana pua, o na enemi mau hoi o Keawenuiaumi.

Ku kohana iho la o Pikoiakaalala imua o ke alii, nona na enemi e waiho ana i ka make. Ia wa, hoike ae la oia i kona inoa, a me kona akamai nui, penei no ia: "O Pikoiakaalala wau, o ke keiki akamai i ka pana, i Kauai kuu wahi i panaʻi, o kuu inoa kai kaulana i na moku a pau, akahi hoi oukou a ike i koʻu kino, o koʻu hoa heihei mua i ko'u wa i ike ai i nei mea o ka pana, he ilio o Puapualenalena, (oia no kela ilio i hai ia maka Helu mua o keia Kaao.) A o ka lua o koʻu hoa heihei, oia no keia Mainele e waiho nei, o kuu hoa heihei mua nae, aohe ia i eo iaʻu, aohe no hoi au i eo ia ia, (Puapualenalena.) A o keia Mainele, ua eo iaʻu elua o maua hooheihei ana, elua no i ke eo."

A pau ka Pikoiakaalala hoike ana nona iho, alaila, hoohiki mai la o Keawenuiaumi i kana olelo peni: "O kuu mea i upu ai, o ka mea e make ai o koʻu mau enemi, alaila, e lilo kaʻu kaikamahine i wahine hoao nana, a e hooili aku no hoi au i koʻu Noho Alii maluna ona, oiai hoi, o oe ae nei ke akamai lua ole, nana i pale ae nei i ka mea uluhua a koʻu naau, e enemi mau ai i ke Kau me ka Hooilo, o ka noho ana o nei aina, me ka lana nui o koʻu manao, e lilo i keiki oe naʻu, a owau hoi kou makua, a o Hawaii nei ka Moku noho ia, o luna, o lalo, o uka, o kai, o ke kanaka nui, o ke kanaka iki, a hale nui, a hale iki, ua pau a me oe. A o kuu Kama Lei aloha he kaikamahine, o ka mea ia nana e hoopumehana kou poli o na po ua lanipili o ua wahi nei." (Hilohanakahi)

A pau na olelo a ke alii, o ka hoi iho la no ia o ke alii me na makaainana a pau, a halihali pu ia o Mainele me na manu i kai o Hilo, a kau ia i ka Heiau i Poo, aia no kela wahi ma Hilo one, a malaila pu o Kanukuokamanu, o ka nuku no ia o ua mau manu la.

O ka wa koke iho la no hoi ia i hoao ai o Pikoiakaalala me Keakalaulani. A noho iho la no hoi e like me ka Keawenuiaumi olelo; hui pono ae la hoi ka piko o ke one i Waiolama, ia wa no hoi i kukuni paa loaʻi ka puuwai palupalu o Keakalaulani maluna o ke keiki Kauai. O i noho aku hoi laua nei a lua wale one o Punahoa. Lana mai la ka manao o Pikoiakaalala e hele i ke kaapuni ia Hawaii Loa, no ka mea, o kana huakai no ia i olelo mua ai ia Waiakea, i kona wa i Oahu.

Olelo aku la ia i kana alii wahine, "Ina he mea oluolu i kou puuwai a me kou manao, i ka hooko ana mai i ke noi a kau kauwa kane nei, alaila, e hooko aku au i ka mea a koʻu naau i kau nui ai." Alaila, pane mai la kana wahine me kona mau leo nahenahe, "Heaha la ka mea a kuu puuwai i kau nui ai, e noi mai nei e ae aku wau, ina paha o ka hapalua o koʻu kino palupalu nei, alaila, e hooko aku no au ia mea a i ole paha ia, o kekahi mea e aku paha," pane aku la o Pikoiakaalala, "e aho e ae mai oe e iaʻu e hele hoi au e makaikai i kou moku o Hawaii nei." A he mea oluolu loa ia imua o kana alii lwahine, me kona kauleo e mai no hoi i kana kane, a penei no ia: "Ke ae aku nei au ia oe, o hele, eia nae kaʻu kauoha ia oe, i hookahi anahulu la ou e hele ai a puni o Hawaii nei ia oe," (oia hoi he umi la.) A he mea maikai no hoi ia imua o Pikoiakaalala, i ka lohe ana ’ku i ka leo uwauwali o kana wahine. A o ka hooko wale no ka hana i koe ia Pikoiakaalala no kana mea i makemake ai o ka hele makaikai ia Hawaii Loa. (Aole i pau)