Skip to main content

Ka Moolelo o Eleio - Mokuna 5

S. N. Pualewa
October 1863

Reproduced below is the fifth installment of S. N. Pualewa’s 12-part mo‘olelo published serially in the Hawaiian Language newspaper Kū‘ōko‘a in September–November 1863. Although Pualewa’s title suggests that ‘Ele‘io, the fleet-footed messenger of Maui’s high chief Kāka‘alaneo, will be the hero of the story, the greater part of the story is, in fact, concerned with the life of Kāka‘alaneo’s son, the trickster-chief Kaululā‘au, who is still remembered for ridding Lāna‘i of its horde of murderous akua. The story of Kaululā‘au has undergone something of a revival with the publication of Ellie Crowe’s children’s book The Boy Who Tricked The Ghosts and with Keali‘iwahine Hokoana’s production of the one-man play The Legend of Kaululā‘au. Crowe’s book, in our opinion, would have benefited from a careful examination of the story’s primary, Hawaiian language sources. Much of Hokoana’s success, on the other hand, stems from her adherence to Pualewa. We present Pualewa’s "Mokuna 5" below.


Mokuna 5, Nupepa Kuokoa, 3 Okakopa, 1863

A lohe o Kakaalaneo i keia mau olelo i haiia mai ai ia ia, alaila, ane kau mai la ka makau ia ia no kona lohe ana i ka nui o na waa, ua like me ke ahi i puhiia ka hele a kauluwela ka moana. Aka hoi, no kona ike mua ana no i ke kii ana o Eleio ia Kelekeleiokaula i wahine na ke alii, nolaila hoopau ae la oia i kona ano makau ame ka pihoihoi.

Ia manawa a ke alii e kamailio ana me ua kanaka nei, pae mai na waa a pau i Lualailua, papaniia iho la kahi e kau ai na waa, ua piha loa.

Ia ike ana o Kelekeleiokaula i ke kaikunane ia Kaleihaohia i ka hiki mai i ko lakou wahi, nolaila, manao iho la oia i ka hele i o Kakaalaneo la ke alii o Maui; a hele aku la oia i kona mau makua e olelo aku no kekahi mau pono o ko lakou hele ana.

Alaila, olelo mai la na makua ia ia. "Aole paha o ka hele mamua, aia paha o ka hoakoakoa i na kanaka ka mua, a pau ia ho-a i ke o, alaila, makaukau ka hele."

A lohe o Kaleihaohia i keia kamakamailio ana o na makua me ke kaikamahine; a nolaila, ninau aku la o Kaleihaohia. "Heaha keia a oukou e hamumumu mai nei?"

Olelo mai la na makua, "I i aku nei hoi maua ia ianei, aole o ka hele ka mua, aia o ka hoakoakoa i na kanaka ame ka ho-a i ke o a makaukau ia mau mea, alaila, o ka hele ka hope, ke wikiwiki nei no keia i ka hele."

I aku la ke kaikunane i na makua ame ke kaikuahine. "Aole no paha e pau ka ai o Hawaii mai a hiki wale no hoi kakou i Lele." A no keia olelo a ke kaikunane, nolaila hoolanaia ae la ko ke kaikuahine manao o ka olioli a me ka pihoihoi.

Ninau akula o Kelekeleiokaula ia Eleio, "Pehea kakou, i ko kakou hele ame ka ole?"

Olelo mai la o Eleio. "Ina ua makaukau kakou no ka hele ana, alaila, e kali no ka olelo a ke kahuna, a hoike mai oia i ka manawa kupono e hele ai, alaila, he mea pokole wale no ka hele ana.

Alaila, kiiia aku la o Kukamolimoliaola e hele mai a e kukakuka pu me Eleio, no ka mea, ua ane like no ko laua ike ma ko laua ano kaula.

A halawai na kaula a kukakuka hoi ma ko laua ano kaula, alaila, hooholo iho la laua i ka laua olelo hooholo no ka hele.

A penei no ka laua olelo hooholo. "E aho e noho iki kakou i keia mau la, a kau mai ka mahina o Nana, a ina Ku oia malama, ilaila kakou e hele ai, no ka mea, o na Ku oia na la kupono a kakou e hele ai."

A i ke kau ana o ka mahina o Hilo, ame Hoaka, alaila, o ka hele mai no ia o ka huakai a ke alii wahine. Ia manawa nae a lakou i hele mai ai mai Lualailua mai, ua mai ke alii wahine.

Holo mai la lakou a hiki mai i Oneuli, ma Honuaula, moe lakou malaila, kakahiaka ae, holo mai lakou a moe ma Kalepolepo, Poalua ko laua noho ana ma ia wahi.

A i kekahi la ae, holo mai la lakou a hiki ma Lahaina. (O Lele nae ka inoa kahiko o Lahaina i keia manawa.)

Ia manawa nae a lakou i pae mai ai i Lahaina, aole o kanamai ka nui o na waa, no ka mea, aia no i Launiupoko ke kau ana o na waa, a o ka pau ana o kahi i kau ai na waa, aia no ia i Panaewa.

I ka nana aku, aole he waa nui mamua aku i like pu me na waa o Kaleihaohia.

Ua oleloia nae ma ka mookuauhau o Kamehameha I, oia ka mea i holo mai mai Hawaii mai me ka waa nui.

A ua kapaia ka waa nui ia manawa, o ka Peleleu, pela i hoikeia ma ka papa kuhikuhi o ka Helu makahiki o na kanaka.

A hiki ke alii wahine ma Lahaina, a noho oia ma kahi o Eleio, a malaila pu no i noho ai o Kaleihaohia ame na kanaka a pau o laua.

I ke alii wahine nae e noho pu nei me Eleio, aole no i wikiwiki mai ke alii Kakaalaneo e launa koke me Kelekeleiokaula, no ka mea, ua papa mua aku no o Eleio i ke alii aole e launa koke, aia a pau ko ke alii wahine mai ana, a hoomaemaeia oia, alaila, ma ia hope iho, kupono paha ke launa.

A pau na la mai o ke alii wahine, a hoomaemaeia oia e like me ka rula mau o na wahine Hawaii nei ia manawa.

Alaila, i ke ahiahi o ka po o Mohalu, hoomakaukau iho la o Eleio i ai na ke alii wahine a makaukau ka ai ame na mea a pau e pili ana i ka ahaaina a ke alii. Alaila, hele aku la o Eleio e hoomakaukau i kekahi hale i hoomakaukauiaʻi i hale hooluolu no ke alii; a makaukau ia hale, alaila, hele aku la o Eleio e hoomakakiu i ka ahaaina a ke alii kane; a ike aku la o Eleio e ai ana no ke alii.

Alaila, hele aku la o Eleio a lalau iho la i ke poiwai holoi, a haawi aku la i ke alii, me ka olelo aku. "E holoi ka lima, no ka mea, ua maona ihola no." A lohe ke alii i keia olelo a Eleio, alaila, hoopau ae la oia i kana ahaaina.

Ia manawa, lalau aku la o Eleio i ka lima o Kakaalaneo, a kauo mai la, a hele aku la laua a hiki i ka rumi hooluolu, noho iho la o Kakaalaneo ilaila.

Hele hou aku la no ua o Eleio e hoomakakiu i ka ahaaina a ke alii wahine; a ike aku la no oia ua kokoke e maona, komo aku la no oia a lalau i ke poiwai holoi, a haawi aku i ke alii wahine a lalau aku la oia i ka huewai. a hoohainu aku la.

Alaila, olelo aku la o Eleio i ke alii wahine. "E pii kaua i ka hale o ke alii." A pii aku la laua a hiki i ka hale i hoonohoia ai o ke alii kane; ia wa, komo aku la laua a wehe ae la o Eleio i ka paku o kahi a ke alii wahine e moe ana, a hoonoho iho la oia i ke alii wahine, a kuuia ihola ka paku a pau ilalo; a hoonoho iho la oia i na kanaka koli kukui mawaho ae o kahi a na’lii e hoonanea ana.

Olelo iho la o Eleio i na kanaka kolikoli kukui. "E noho malie olua maanei, mai noho olua a haalele i na’lii, aia a hoi mai au, alaila hele olua."

(Maanei e kapae ae kakou ia Eleio, a e kamailio kakou no ka hui kino ana o Kakaalaneo me Kelekeleiokaula.)

Ua haalele laua i kahi a laua i koli kukui mua ai, ua nee aku laua mawaho o ka puka o ka hale, a malaila laua i noho ai ia manawa; a i ka hoi ana mai o ka mea nana laua i hoonoho malaila. Alaila, ninau mai la oia ia laua. "Heaha hoi ko olua mea i hele mai ai mawaho nei o ka puka e noho ai, a haalele olua i nalii."

A pane aku la no hoi laua nei. "Ua puiwa maua no na hana hooluolu a na’lii, a nolaila, ua manao maua, o oluolu ole ka manao o nalii no ko maua noho kokoke aku, nolaila, oia ke kumu o ko maua neenee hou ana mai maanei e noho ai."

I keia manawa nae o na’lii e hooko nei i ko laua mau makemake, oia ka manawa i oki ai ka mai o ke alii wahine, alaila, kahea aku la o Kakaalaneo ia Eleio, a hele mai la o Eleio a haawi aku la ke alii i kona malo, alaila, olelo aku la oia i ke alii. "Akahi no a pono, ua loaa iho nei ko kaua haku e ole keia alii wahine, loaa ko kaua pulakaumaka.

Alaila, olelo mai la ke alii ia Eleio, "Heaha la hoi kekahi, nani hoi ia ua ike iho la no oe, ua loaa ona haku no kaua mailoko mai o ianei, eia ka pono i noho auanei oe a i hanau he keiki kane, alaila, e kapa iho oe i ka inoa o Kaululaau aka hoi, ina i hanau he kaikamahine, e kapa iho no hoi ka inoa ma ka aoao o kuu wahine, no ka mea ua ku ae la no i ko ka wahine aoao."

A pau ka hooluolu ana o na’lii a hoi aku la ke alii kane i ka hale o mua, a noho iho la no hoi ke alii wahine i ko laua hale hooluana, a hoowalea no hoi o ke ahiahi, kakahiaka, awakea, a pela wale aku.

A lohe aku la na kanaka ame na’lii wahine i ka hoao ana o na’lii, alaila, he mea hou ia i ko na kanaka manao.

Aka, hauwawa aku la ia mea i ka nui o na wahine a ke alii, ame na aialo o laua.

A pili mau iho la ke alii kane me ke alii wahine ia manawa a laua i hoao ae ai, aka, hoomau ae la no ke ano maikai o ke alii wahine ia manawa a loihi ko laua noho kane a wahine ana ia manawa, ano e mai la ke ano o ke alii wahine no ka mea ua ano nanakea ka helehelena ke nana aku.

Aka o ka mea a ke alii wahine e ono ai oia no ke ko ame ka maia a nui ko ke alii wahine ono i keia mau mea, a no ka ono mau o ke alii i keia mau mea, nolaila, ua haohao nuiia ke kumu o keia ono ana o ke alii wahine.

A no ia mea ua kauohaia aku la na kaula o Eleio ame Kukamolimoliaola, e hele mai laua e nana i ke kumu i nanakea ai ke alii wahine, he mai paha, aole paha.

A hiki mai la na kaula a nana i ka laua ike, a koho iho la o Kukamolimoliaola no ka olelo aku. "Aole kou he nanakea e, o keia nanakea ou la, he nanakea keiki, ua hapai oe i ke keiki; o ka ono nae i ke ko ame ka maia au e ono mau nei la ea, no ke keiki kane, no ka mea, oia na hoailona o ke keki kane; a ina hoi he ono i ka limu, ka papai, ke kuouou [?], ame na mea like oia ano, alaila, o na hoailona ia o ke kaikamahine."

A ike o Eleio i ka pololei o ke koho ana o Kukamolimoliaola, alaila, olelo aku la oia i ke kaula. "No ka pololei o kau koho ana i ke keiki a ke alii, nolaila, aole no au e kala i ike ai i ke keiki a ke alii i ka po no a laua i hoao mua ai ia manawa no au i haawiia mai ai i ka malo o ke alii kane." Me ka olelo mai no nae o ke alii kane ia’u i ike au he keiki kane, alaila, e kapa wau i ka inoa o Kaululaau; a ina hoi e hanau he kaikamahine ma ka aoao no hoi o ka wahine e kapa i ka inoa o ke kaikamahine, no ka mea, ua ku ae la no i ka aoao o ka wahine."

Alaila, olelo aku la o Kukamolimoliaola ia Eleio. "Heaha la hoi, e nana kaua ma keia hope aku, a ina no hoi i ko io keia mea a kaua e kamailio nei, alaila, o ka loaa ka hoi ia o ko kaua haku."

(Aole i pau.)


Ka‘iwakīloumoku’s Hawaiian language transcription of Ka Moolelo o Eleio was made by Keali‘iwahine Hokoana and edited by Kīhei de Silva. The story can be viewed in its original Kū‘ōko‘a context on the website Ulukau.org.