Skip to main content

Ka Moolelo o Eleio - Mokuna 2

S. N. Pualewa
September 1863

Reproduced below is the second part of S. N. Pualewa’s 12-part mo‘olelo published serially in the Hawaiian Language newspaper Kū‘ōko‘a in September–November 1863. Although Pualewa’s title suggests that ‘Ele‘io, the fleet-footed messenger of Maui’s high chief Kāka‘alaneo, will be the hero of the story, the greater part of the story is, in fact, concerned with the life of Kāka‘alaneo’s son, the trickster-chief Kaululā‘au, who is still remembered for ridding Lāna‘i of its horde of murderous akua. The story of Kaululā‘au has undergone something of a revival with the publication of Ellie Crowe’s children’s book The Boy Who Tricked The Ghosts and with Keali‘iwahine Hokoana’s production of the one-man play The Legend of Kaululā‘au. Crowe’s book, in our opinion, would have benefitted from a careful examination of the story’s primary, Hawaiian language sources. Much of Hokoana’s success, on the other hand, stems from her adherence to Pualewa. We present Pualewa’s second installment below.


Mokuna 2, Nupepa Kuokoa, 12 Kepakemapa, 1863

Ia manawa, ninau ae la o Kakaalaneo ia Lanikaula, "Pehea la au anei ka pono o ke Akua o Aahualii?"

Olelo aku la o Lanikaula, "Aia no ia i ka mea i pono i ko ke’lii manao, ina no he aloha ko ke’lii i ke Akua, oia iho la no; a ina hoi he huhu ko ke’lii i ke Akua, alaila, e hanaia no e like me ka makemake o ke’lii; a o ko ke’lii makemake wale no ke hanaia. Aka hoi, ma ka‘u oihana, oia hoi ka oihana kaula, ke olelo aku nei au ia oe. E make o Aahualii, no ka mea, ina no e ola o Aahualii, alaila, o kona ae koke aku la no ia imua o ke kaula i ka make o Aahualii.

A hooholo ke’lii me ke kaula i ka make o Aahualii alaila olelo aku la o Lanikaula i ke’lii, "E ke’lii, e kala aku i na kanaka a pau o keia puali o Maui nei, penei ka hana ana; mai Wailuku mai a hiki i anei , e lawe mai i ka wahie ma keia aoao mai, a mai Waiehu mai a hiki loa mai i Kaanapali nei, e lawe mai no hoi ko laila wahie ma ia aoao mai, e hana ka wahie a nui.

Ia manawa no, o ka hoolaha ia aku la no ia o ka lohe i na kanaka a pau ma kela Ahupuaa keia Ahupuaa a puni kahi a manao ia e oki i ka wahie ia lohe ana o na kanaka i ke kauoha a ke’lii, o ka manawa iho la no ia, ua akoakoa koke mai ia na kanaka me ka wahie e like me ka makemake o ke’lii.

A akoakoa mai la na kanaka apau me ka wahie, a nana iho la ke Kaula a ike i ka nui o ka wahie, alaila, olelo aku la ke Kaula i ke lii, "Ke ike nei au, ua nui ka wahie, aka hookahi mea i koe, o ka awa, nolaila, eia ka pono, e kii kekahi poe i ka awa, aia ka awa e kii ai, o ka awa o Kahana."

Aia ia wahi iuka pono o Kaanapali, o ka awa nae o Kaanapali a pau, oia ka awa e kii ia ai e na kanaka, o keia awa nae i kiiia i he awa ho‘ohainu no ke akua, no Aahualii. A makaukau ka awa, a me na mea a pau i ka hoomakaukauia no ka pepehi ana ia Aahualii, alaila, hoomaka ae la lakou e pii i kahi i noho ai o Aahualii. Lawe ae la na kanaka i ka wahie a lakou i hoomakaukau ai, hele pu ae la no hoi ke’lii Kakaalaneo me na kanaka, mamuli o ke kauoha a ke Kaula. A i ka hiki ana o ke’lii, a me ke Kaula a me na kanaka, ma kahi i noho ai o Aahualii, alaila, kamailio ae la ke Kaula me Aahualii. Olelo aku la o Lanikaula ia Aahualii, "E Aahualii, i hele mai nei au e halawai me oe, aia ko puni la o ka awa."

Alaila, olelo aku la o Aahualii, "Aole o‘u makemake i ka awa."

A lohe o Lanikaula i keia mana‘o o Aahualii, alaila, hooikaika loa ae la o Lanikaula, imua o Aahualii e ae mai i kona manao me ka inu i ka awa.

A i ko Aahualii ae ana mai i ka inu i ka awa, alaila, o ko Lanikaula kena ae la no ia i na kanaka e mama i ka awa, alaila, o ka mama ia ae la no ia o ka awa a nui; ua hoopiha ia ka awa i na umeke nui he iwakalua.

A pau ka mama ana o ka awa, alaila, hoka ia ka awa, a pau ka hoka ana i ka awa, alaila, hoohee ia ka awa i na apu, a piha na apu he iwakalua i ka manawa hookahi, alaila, olelo aku o Lanikaula ia Aahualii, "E Aahualii, ua pau ka awa i na apu, o ka inu wale no koe."

Alaila, ala mai la o Aahualii, a hoomaka ae la oia e inu i ka apu awa mua, a i kona inu ana i ka awa, alaila hoomaka hou mai la na kanaka i ka mama hou i ka awa mamuli o ke kauoha a Lanikaula.

I ka inu ana o Aahualii i ka awa, ia manawa, ua papaia na kanaka aole e lalau, hookahi wale no hana a na kanaka, o ka mama mai i ka awa.

No ka mea, ua hoailona o Lanikaula ma kona ano kilokilo, a ua ike oia e make io ana o

Aahualii, no ka mea, ua maopopo i ko ke Kaula manao ka la e hoohainu nei i ka awa, ia Aahualii, oia o Mohalu. Ua olelo mua aku no oia ia Kakaalaneo, e waiho ka hoohainu i ka awa ia Aahualii, aia a hiki i ka manawa o ke Kapuhua. O ke Kapuhua, oia ke kapu i o Mohalu, a e noa ana i ka wanaao o Akua.

I ka inu ana o Aahualii i ka awa i ka la o Mohalu ka inu ana, a o ka make ana i ka wanaao o Akua.

A no ka nui loa o ka inu ana o Aahualii i ka awa, mamuli o ka hookina o ke Kaula, nolaila, nui loa mai la ka ona, a i ka ona ana o ke akua nolaila, maluhiluhi mai la oia, a moe aku la; a i ka moe ana o Aahualii, no ka ona i ka awa, alaila, kena aku la ke Kaula i na kanaka e hoopiha i ka wahie ma ka waha o ke ana.

A hoopiha iho la na kanaka i ka wahie, e like me ke kauoha a ke Kaula. A piha ka waha o ke ana i ka wahie, alaila, hoopiha ia ka wahie ma luna pono iho o ke ana, a pela i hooili ia‘i ka wahie maluna iho a pau pono. A i ka pau ana o ka wahie i ka hooiliia, alaila, pupuhi ia mai la ke ahi, a i ka waiho ana o Aahualii i ka ona o ka awa, a halawai aku la ka wela o ke ahi ia ia, alaila, oni ae la oia a wahi ae la i ke ana, a naha ae la ke ana, alaila, komo ae la oia iloko o ka wahie a me ke ahi, a lu(?) ae la oia i ka wahie me ke ahi, helelei aku la ka wahie, a no ka nui maoli no o ka wahie i hooiliia maluna iho, nolaila, lanakila ole ai oia maluna o ke ahi.

Aka, ua oleloia, ua Poalua, o kona waiho ana iloko o ke ahi, a make aku la kona kino ano akua.

A make o Aahualii mamuli o ke akamai ame ka ike o ke kaula Lanikaula, alaila, akahi no a waiho maikai iho la ko Kakaalaneo manao. Akahi no hoi a hoihoi aku o Kakaalaneo i na makaainana o keia Ahupuaa kela Ahupuaa e hoi i ko lakou wahi no ka mea, ua make ae ne ke kipi o ka aina.

A mahope mai o ka make ana o Aahualii ia Lanikaula, alaila, hoala hou(?) mai la ko (?) ke’lii i kana hana mau o ka ono i ka awa o Waiohue, Koolau, Maui, kahi no a Eleio e kii mau ai i ka awa no ke’lii, i hahaiia e Aahualii.

(Maanei e hoi hou mai kakou a e kamailio no Eleio, ame kana mau hana ma ia hope mai.)

I ka manawa i hoouna houia‘i o Eleio e kii hou i ka awa no ke’lii; ia manawa, holo hou akula o Eleio mamuli o ke kauoha a ke’lii.

I keia holo ana nae o Eleio, aole oia i holo ma kahi ana e holo mau nei, no ka mea, ua maka‘u loa o Eleio i kela wahi, no kona alualu ia ana no e Aahualii, nolaila, mau no ia maka‘u iloko o Eleio. Nolaila i keia holo ana ona, hoohuli ae la oia i kona hele ana ma ka aoao ma Kona, Maui.

I kona hele ana mai Kekaa aku, a huli ma ka aoao kona o Maui, hele aku la oia a hiki i honuaula, alaila, halawai oia me keia wahine uhane me Kelekele‘iokaula.

O keia wahine uhane i oleloia o Kelekeleiokaula kona inoa, he kaikamahine hou no oia, aole i ike i ke kane, aka, no kona mai (?) ana a make, nolaila, hele mai kona uhane a halwai me Eleio ma Pohakuulaula; aia ia wahi mauka pono iho o Puumahoe i Honuaula - a ike aku la o Eleio i keia wahine maikai e noho ana i ka puuoioina, kuhi aku la no o Eleio, he wahine maoli no keia; aole ka! Eia ka he wahine uhane. Aka i ko Eleio ike ana aku nae i keia kaikamahine, aole o kanamai o ka wahine maikai, a halawai kino laua nei, he maka no he maka, he waha no he waha; alaila, aloha aku la no o Eleio ia ianei, aloha mai la no hoi kela ia Eleio.

Alaila ninau mai la o Kelekeliokaula (kanikaniaula?) ia Eleio, "E hele ana kau huakai i hea?"

Hai aku la no hoi o Eleio, "E hele ana au i ka awa no kuu alii."

Alaila, ninau hou mai la no hoi o Kelekeleiokaula. "I hea kau ‘awa e hele nei?"

Hai aku la no hoi o Eleio, "Aia la ma Koolau, i Waiohue."

Alaila, olelo hou mai la o Kelekeleiokaula, "Ua loihi loa kau hele ana mai nei maanei aia ae la no ke alanui kokoke loa ma o ae o Wailuku, a ma Hamakua ae a Keanae, a Wailua, a malaila ae o ka hiki no ia i Waiohue, aka maanei ea, ua loihi loa."

Alaila, olelo aku la hoi o Eleio, "Ua maa no au e hele mau nei malaila, a ua alima paha a‘u hele ana ma ia wahi, aka, no kuu alualuia ana e ke Akua o Koolau, e Aahualii, a mai make au, e ole ke kaula o Molokai make ai ua Akua la, a ua make oia, aka, o kana mau hana, ua kau wale mai nei no ka weli ia‘u; nolaila, kuu mea i hele mai nei ma keia aoao ma kahi aole i heleia ea.

Alaila, pau ae la ko Kelekeleiokaula manao, a olelo aku la nae oia ia Eleio, "Eia ae no ka awa kokoke la, o ka awa a kuu makuakane, e hoi no kaua alaila, huhuki i ka awa, a nui ka awa o ko haku, alaila hoi i noho no ia a pau ka awa kii hou mai no, ua ike iho la no ia waena, eia ka hewa, o ko hookolo aela makou, he hele mai no kou i ka awa, huhuki no a hoi."

Alaila, olelo aku la o Eleio ia Kelekeliokaula. "Aole e pono au ke uhuki i ka awa o kuu haku ianei, no ka mea, aole e iau kuu haku i ka wa o na wahi e ae aia wale no o ko Waihue, i Koolau ka awa, oia wale no kana awa e inu ai. Ina hoi ha he inu i ka awa o na wahi e ae, i na no hoi ua kokoke ia aku no hoi ka awa no Honokoha(?) a me Kaanapali a puni, he awa kokoke loa ia, aia no ka ia ala awa makemake o ko Waiohue i Koolau."

Alaila, olelo hou mai la o Kelekeleiokaula ia Eleio. "I inu ole hoi paha ko haku i ka awa o na wahi e ae, i kou hoi aku no hai, aka hoi, ina no hoi paha oe e olelo aku ana no Waiohue no keia awa, aole no paha kela e hoole mai."

Alaila, olelo aku la o Eleio. "Aole e nalo ka awa o na wahi e ae ia ia, aole no hoi e nalo ko Waiohue awa ia ia, no ka mea, ua maa kela i ka ona mau o ka awa o Waihue, a ina e lawe ia aku ka awa o na wahi e ae, aole oia e ona iki ana, alaila, o ka hoole mai la no ia, me ke kena mai no e holo hou mai no au i ka awa i ka po."

A pau ka laua kamailio ana ma ka puu ololaa, o Pohakulaula, alaila, hoi pu aku la ka uhane o Kelekeleiokaula, me Eleio, a hiki i ke alanui e hoi ai i kahi o Kelekeleiokaula a me kona mau makua. Alaila, olelo ae la ka uhane Kelekeleiokaula ia Eleio. "E aho e kipa kaua ma kauhale o makuou e ai ai oe a maona, alaila, hele i ka awa o ko haku."

Ae aku la o Eleio. "Ae? He kanaka no nae ko oukou hale."

Ae aku a no hoi o Kelekeleiokaula. "Ae ke kanka no o kuu makuakane, a me wahine no hoi."

Alaila, ninau aku la o Eleio ia Kelekeleiokaula. "Aia i hea kou makuakane?"

Olelo aku la o Kelekeleiokaula. "Aia ko‘u makuakane iuka i ka mahiai me na kanaka o makou a pau."

O ko laua nei hele aku la no ia a hiki i ka puuoioina mauka ae o na hale o lakou, alaila, ike pono aku la o Eleio i ko lakou mau hale.

O ka aina, kahi i ku ai na hale o Kelekeleiokaula me na makua ona, aia no o Lualailua, aia ia wahi i Kahininui.

Ia laua nei e noho ana i ka oioina, kuhikuhi aku la o Kelekeleiokaula i na hale o lakou ia Eleio, "Ina oe e hele a kela hale la ea, alaila, o ka wahine no auanei e noho ana iloko o kela hale la, o kuu makuahine no ia, alaila, aloha aku no auanei oe ia ia, a nana hoi ia e ninau mai. ‘Aia i hea kou hoa hele?’ Alaila, e olelo aku oe. ‘Aia i kela puo-a ia i komo aku la la.’ alaila, nana ia e ae mai ia oe, a nana no hoi ia e hai mai ia oe i kuu inoa, a i kena mai ia oe e ai, alaila, e ai no oe a maona, ku ae no kamahele, hele i ka huakai i hele mai ai i ka loihi."

Ia laua nei e kamailio ana ma ka puuoioina o Lualailua, akahi no a hoomaopopo iho la o Eleio, he wahine uhane ka keia a laua e kamailio pu nei. Aka, mamuli o ke kauoha a keia wahine uhane e hele o Eleio e ai, ua ae aku no o Eleio i ka hele ai. Aka, ninau mua aku la nae o Eleio i ua wahine nei,—"Ina paha wau e hele a hiki i ka hale o oukou, pehea la auanei au e olelo aku ai i ko makuahine nou i manaoio mai ai kela ia‘u, o oe io no ka mea nana i alakai mai ia‘u, a ike ai ko makuahine ia‘u."

Alaila, olelo aku la o Kelekeleiokaula. "Ina oe e hele a hiki i kuu makuahine, a i ai oe a maona, alaila, e olelo aku oe i kuu makuahine e like me na olelo a kaua i kamailio mua ae nei." Ae aku la no hoi o Eleio. "Ae."

(Aole i pau.)


Ka‘iwakīloumoku’s Hawaiian language transcription of Ka Moolelo o Eleio was made by Keali‘iwahine Hokoana and edited by Kīhei de Silva. The story can be viewed in its original Kū‘ōko‘a context on the website Ulukau.org.