Ka Mo‘olelo no Kaliko

U‘ilani Chong

I kēlā kau i hala iho nei, ua mālama ‘ia kekahi papa ‘ōlelo Hawai‘i ma ke kulanui i Mānoa. ‘O ka makahiki mua ia, kau ‘elua. No kahi ha‘awina kākau, koi ‘ia ka ‘imi ‘ana i ‘ōlelo no‘eau i ho‘opa‘a ‘ia ma ka puke ‘Ōlelo No‘eau, he ‘ōlelo ia i hoihoi i ka haumāna nāna e noi‘i aku. A laila, haku ‘ia he mo‘olelo hou i mea e wehewehe ai i ka ‘ōlelo i koho ‘ia, me ka ‘ī ‘ana nō ho‘i i ua ‘ōlelo ho‘okahi ala. Eia mai ‘elima mo‘olelo po‘okela i loa‘a mai. Pili ‘ekolu mo‘olelo i ke ‘ano o ko kākou nohona i kēia au; hō‘ike mai nā mo‘olelo i koe i ka mo‘olelo ka‘ao ‘ana o kekahi wā. Ma ka ‘ōlelo no‘eau a me ka ‘ōlelo makuahine nō na‘e e pili mau ai nā au ‘oko‘a.

Ua u‘i ‘o Kaliko wahine. Noho ‘o Kaliko ma Moloka‘i. Makemake ‘o Kaliko e ka‘apuni iā Moloka‘i. Makemake ‘o Kaliko e ‘au‘au aku i ka wailele a makemake ‘o Kaliko e inu iho i ka wai mai ka wailele. ‘Ono ka wai a anu ka wai. Makemake ‘o Kaliko e hei i nā ‘opae ‘ōlulo.

Noho ‘o Kaliko i ka hale i kahakai. Aia kona hale i ka pōhaku pāhoehoe. He ‘īlio kāna a he mau moa kāna. Makemake ‘o ia e ‘ai i ka i‘a mai ke kai mai a makemake ‘o ia e ‘ai i ka poi. Ua ‘ohi ‘o ia i ka pa‘akai i nā pōhaku i ke kai. Ua kāpī aku ‘o ia i ka pa‘akai ma luna o kāna i‘a. A laila, ua ‘ai ‘o Kaliko i ka poi me ka i‘a.

Ma hope iho, ua ka‘apuni aku ‘o Kaliko i ka nahele o Hālawa. Ua makemake ‘o Kaliko e ki‘i i ka pua‘a no kāna ‘aina ahiahi. Ho‘okahi wale nō ‘o Kaliko. Ma laila, ua ‘ike ‘o Kaliko i ka ‘Apapane.

“Aloha, e ‘Apapane. Pehea ‘oe? Ho‘okahi wale nō au, akā ho‘olaukanaka i ka leo o nā manu!”

“Mahalo nui loa iā ‘oe! ‘A‘ole au hīmeni me ka maika‘i, akā mahalo nui loa iā ‘oe!”

“E ‘Apapane, ua makemake au e ki‘i i ka pua‘a no ka ‘aina ahiahi. Aia lākou i hea? Hiki iā ‘oe ke ha‘i ia‘u?”

‘Ōlelo ka ‘apapane, “‘A‘ole au ‘ai i ka pua‘a, akā makemake au e ‘ai i ka meli!”

“Maika‘i, akā ‘ai au i ka pua‘a! Noho ka pua‘a ma luna o ke kuahiwi?”

“‘Ae, noho ka pua‘a i nā ana ma luna o ke kuahiwi, akā e mālama pono ‘oe, no ka mea mākonā ka pua‘a!”

‘Ōlelo ‘o Kaliko, “‘A‘ole au hopohopo. ‘A‘ole au maka‘u!”

Ua ka‘apuni aku ‘o Kaliko ma luna o ke kuahiwi. Ua ‘ai ‘o ia i ka ‘ulu mo‘a a ua inu iho ‘o ia i ka wai mai ka ipu mai. Ma laila, ua ‘ike ‘o Kaliko i ‘elua nēnē.

‘Ōlelo ‘o Kaliko, “Aloha kākou. ‘O Kaliko ko‘u inoa. Nani ‘olua. ‘O wai ko ‘olua inoa?”

‘Ōlelo ka nēnē, “Aloha e Kaliko. ‘O Pua ko‘u inoa a ‘o Kawika kona inoa. Noho ‘oe i hea?”

“Noho au i kahakai me ka‘u ‘īlio a me ka‘u mau moa momona!”

‘Aka‘aka nā nēnē ‘elua. ‘Ōlelo ‘o Kawika, "Ua ka‘apuni mamao ‘oe. E aha ana ‘oe ma luna o ke kuahiwi?”

“‘Imi au i nā ana o ka pua‘a. Makemake au e ‘ai i ka pua‘a no ka‘u ‘aina ahiahi.”

‘Ōlelo ‘o Pua, “No ke aha? Weliweli nā pua‘a ma loko o nā ana. ‘A‘ole ‘ai nā holoholona a me nā kānaka i nā pua‘a. Kapu nā pua‘a i ka nahele o Hālawa.”

‘Ōlelo ‘o Kaliko, “‘A‘ole au maka‘u! Pōloli au! Hele au a loa‘a nā ana!”

Holo ‘o Kaliko e ‘imi i nā ana o ka pua‘a kapu a ‘a‘ole ‘o ia ho‘olohe i nā nēnē ‘elua.

Ua hiki ‘o ia i nā ana. Ho‘olohe pono ‘o ia. Noho mālie ‘o ia ma hope o ka pōhaku nui. Ma laila, ua nānā ‘o ia i ka maka ‘ula‘ula mai ke ana mai. Ua hele ka pua‘a ‘ele‘ele nui i waho. ‘Oi aku ka ‘ele‘ele o ka pua‘a ma mua o ka pō. Ua honi ka pua‘a ‘ele‘ele nui i ka lepo, akā ‘a‘ole i honi ka pua‘a iā Kaliko.

‘A‘ole maka‘u ‘o Kaliko. Noho mālie ‘o ia. Ma laila, ua hele aku nā pua‘a ‘ele‘ele nui mai ke ana mai. Aia ka pua‘a keiki a me ka pua‘a nui loa. He niho pua‘a nui ko ka pua‘a nui loa. He mai‘ao ‘oi ko ka pua‘a nui loa.

Ma laila, ua hele wāwae ka pua‘a ‘ele‘ele nui i ka pōhaku. Ua hou ‘o Kaliko i ka pua‘a me kāna pololū ‘oi, akā ‘a‘ole make ka pua‘a ‘ele‘ele nui! Ua uhai a holo aku nā pua‘a iā Kaliko. Ua hou ‘o Kaliko i nā pua‘a nui akā ‘a‘ole make nā pua‘a ‘ele‘ele nui. Ua holo aku ‘o Kaliko i kona hale a pe‘e ‘o Kaliko ma lalo o ke pākaukau. Ua maka‘u kāna ‘īlio a holo aku kāna ‘īlio ma kai. Ua nānā aku ‘o Kaliko ma waho o ka puka aniani. Ua loli nā pua‘a ‘ele‘ele nui i mau kāne nui. Ua maka‘u ‘o Kaliko.

‘Ōlelo ke kāne, “‘O Alika ko‘u inoa! Kapu mākou! ‘A‘ole mākou no ka ‘ai ‘ana! ‘A‘ole mākou ‘ike maika‘i, akā honi mākou me ka maika‘i loa. Hele mākou a kā‘ili iā ‘oe, a ‘ai mākou iā ‘oe!”

Akā, ‘a‘ole i loa‘a ‘o Kaliko i nā pua‘a. Ua hele wāwae aku nā kāne i ka nahele o Hālawa a nalowale nā kāne.

Ma hope iho, ‘ōlelo ‘o Kaliko, “I kani ko ‘aka i ka le‘ale‘a; i pu‘u ko nuku i ka huhū; i le‘a ka nohona i ka mā‘ona! Akā, ‘a‘ole au e ‘ai ana i ka pua‘a! ‘A‘ole au e mana‘o hou me ko‘u ‘ōpū.”

© U‘ilani Chong, 2003.